De Waterschans nr. 1 2003 Claesz. zijn van een iets kleiner formaat dan die van Plantijn (5). De versie van Claesz. wordt door de auteurs van Guicciardini Illu- stratus aangeduid als Bergen op Zoom-2.1 voor de eerste en -2.2 voor de tweede staat. De tweede staat is rechtsonder genummerd met 11. De eerste staat is niet ge nummerd. Deze tweede versie naar Braun en Hogenberg zal ik in het vervolg aanduiden met stads plattegrond 'Claesz.'. De verschil len tussen de stadsplattegronden 'Plantijn' en 'Claesz.' zijn als volgt: bij Plantijn staat een punt achter Bergen op Zoom en bij Claesz. niet; bij Plantijn raken de schoe nen van de man midden onder el kaar niet, terwijl dat bij Claesz. wel het geval is. De stadsplattegrond 'Claesz' komt in een groot aantal edities in folio-formaat voor van Abraham Maire, Abraham van Herwijck, Blaeu en met name Janssonius. Toen een jaar na het overlijden van Cornelis Claesz. in mei 1609 zijn gehele inventaris Technische beschrijving stadsplatte grond 'Claesz.' - Kopergravure. - 16 x 23,5 cm. - Stadsplattegrond noorden boven. - Berghen op Zoom zonder punt in cartouche boven links van het midden. - Wapen van Jan IV van Glymes linksboven. - Stadswapen rechtsboven. - Schoenen van de man midden on der raken elkaar. - Keerzijde blanco. - Tweede staat: als voren rechtson der genummerd 11. - Edities (folio): - Claesz. 1609 (Frans) eerste staat. - Maire 1609 (Frans) eerste staat. - Blaeu 1612 (Nederlands) eerste of tweede staat. - Blaeu 1613 (Latijn) tweede staat. -Van Herwijck 1617 (Nederlands) eerste staat. - Janssonius 1624 (Latijn) tweede staat. - Janssonius 1625 (Frans) tweede staat. - Janssonius 1646 (Latijn) tweede staat. -Janssonius 1648 (Nederlands) tweede staat. - Janssonius 1648 (Latijn) tweede staat. - Referentie Guicciardini Illustratus Bergen op Zoom-2.1 en -2.2 pag. 156. Afb.4. De stadsplattegrond 'Claesz' in de tweede staat. Let vooral op het ontbreken van de punt achter Bergen op Zoom in de cartouche en het nummer 11 rechtsonder (Guicciardini Illustratus, pag. 156). werd geveild, was Willem Jansz (Blaeu) een van de grote kopers. Dit verklaart het gebmik van de stadsplattegrond 'Claesz.' door Blaeu. Hoe Janssonius op zijn beurt weer in het bezit is gekomen van de door Blaeu gebruikte ko perplaten is niet bekend (6). Een gegeven is wel, dat er tussen Wil lem Blaeu en Johannes Janssonius een felle concurrentiestrijd plaats vond (7). Stadsgezicht van Kaerius. In 1613 verschijnt bij Jan Jansz., werkzaam in Arnhem van 1597 tot 1629, een Franstalige editie van de Beschrijving. Het is tevens de eerste uitgave in oblong quarto formaat. Voor deze editie werden nieuwe prenten gegraveerd door Pieter van den Keere (1571-1646) of gelatini seerd Petrus Kaerius (8). Het gaat hierbij met name om stadsgezich ten. Het door Kaerius vervaardigde stadsgezicht van Bergen op Zoom wordt door de auteurs van Guic ciardini Illustratus aangeduid als Bergen op Zoom-3. Ik geef er de voorkeur aan deze prent aan te duiden als stadsgezicht 'Kaerius'. Het door Kaerius vervaardigde stadsgezicht komt alleen in oblong edities voor en is de enige prent uit de serie, waarvan ook de keerzijde bedrukt is. Hierdoor wordt de iden tificatie een stuk gemakkelijker. Voor meer informatie verwijs ik naar Guicciardini Illustratus, pag. 157. De stadsgezichten van Kaerius Afb.5. Het stadsgezicht 'Kaerius'. Op dit stadsgezicht in vogelperspectief is Bergen op Zoom nog een op middeleeuwse wijze ommuurde stad (Guicciardini Illustratus, pag. 157). 34 De Waterschans nr. l 2003 Afb.6. De stadsplattegrond 'Blaeu'. Voor deze stadsplattegrond van Bergen op Zoom is duidelijk een onafgewerkte kopeiplaat gebruikt. Bergen op Zoom is inmiddels uitgegroeid tot een vestingstad (Guicciardini Illustratus, pag. 157). zijn ook gebruikt door Abraham van Herwijck en Hendrick Lau- rents. Stadsplattegrond naar Blaeu. In 1634 en 1635 verschijnen ervan de hand van Willem Blaeu twee edities van de Beschrijving, ditmaal voor het eerst in duodecimo for maat. Door het pocket-formaat zijn deze uitgaven zeer geschikt als reis gids, waarmee duidelijk werd inge speeld op de wensen van het pu bliek. In de jaren na het Twaaltjarig Bestand heerste er vooral in het ge west Holland een ontspannen sfeer. Door de reizen van de VOC kon de bevolking kennis maken met andere volkeren en nieuwe producten. Ook kreeg men belang stelling voor het eigen land en veel mensen gingen ook zelf op reis, wat mogelijk was door een zich sterk uitbreidend net van trekvaar ten (9). Het kleine formaat maakte het wel noodzakelijk dat er nieuwe gravures werden gemaakt. De voor deze edities door Blaeu vervaar digde stadsplattegrond van Bergen op Zoom wordt door de auteurs van Guicciardini Illustratus aange duid als Bergen op Zoom-4. Ik duid deze prent in het vervolg aan met stadsplattegrond 'Blaeu'. Blijk baar heeft Blaeu er voor gekozen om in de door hem in 1634 en 1635 uitgegeven edities onafge werkte koperplaten te gebruiken. De afwerking is vaak zeer slordig. Zo ook die van Bergen op Zoom: een komma in de naam Bergen op Zoom, verticale lijnen door het kaartbeeld en bovenal een leeg le genda-kader. Waarom er zo een haast geboden was, is niet duide lijk. Er zijn in ieder geval omstreeks Technische beschrijving stadsplatte grond 'Blaeu' - Kopergravure. - 11 x 13 cm. - Stadsplattegrond noordwesten bo ven. - Berghen met komma op Zoom met punt in kader onder links van het midden - Stadswapen rechtsboven. - Blanco kader linksonder. - Zowel links als rechts lopen drie verticale lijnen in het kaartbeeld. - Keerzijde blanco. - Edities (duodecimo): - Blaeu 1634 (Latijn). - Blaeu 1635 (Latijn). - Referentie Guicciardini Illustratus: - Bergen op Zoom-4 pag. 157. 1634-1635 geen Guicciardini-uit- gaven van concurrent-uitgevers ver schenen. De onafgewerkte koperplaten van Blaeu zijn later gekopieerd door Johannes Janssonius jr, zoon van uiteraard Janssonius, die op zijn beurt weer de zoon is van de al eerder genoemde Arnhemse uitge ver Jan Jansz.. De zodoende door Janssonius jr vervaardigde stads plattegrond van Bergen op Zoom wordt door de auteurs van Guic ciardini Illustratus aangeduid als Bergen op Zoom-5. Ik geef de voorkeur aan stadsplatte grond 'Janssonius'. De verschillen tussen de oorspronkelijke versie van Blaeu en die van Janssonius zijn overduidelijk: een ingevuld le genda-kader met bijbehorende nummers in het kaartbeeld en toponiemen in het kaartbeeld. Daarnaast zijn er nog wel meer ver schillen te ontdekken. Zo zijn de vestingwerken door Janssonius sterk vereenvoudigd (10). De koper platen zijn niet alleen gebruikt door Janssonius jr maar ook door Jacob van Meurs, die drie edities van de Beschrijving het licht heeft laten zien, waarvan de Neder landse edities uit 1660 en 1662 echter bewerkingen waren van de Beschrijving (11). Guicciardini: tekst belangrijk, pren ten bijzaak. Al bladerend door het deel Karto- bibliografte van Guicciardini Illu stratus, waarin afbeeldingen van de prenten uit de diverse edities van de Beschrijving zijn opgenomen, krijg je een goed beeld van de ge- Technische beschrijving stadsgezicht 'Kaerius' - Kopergravure. - 11 x 20 cm. - Stadsgezicht in vogelperspectief vanuit het zuiden. - Berghen op Zoom in het midden, onderbroken door wimpeldecora tie. - Stadswapen boven titel in wimpel decoratie. - Keerzijde bednikt. - Edities (oblong quarto): - Jan Jansz. 1613 (Frans). - Jan Jansz. 1616 (Latijn). - Jan Jansz. 1617 (Nederlands). -Van Herwijck 1617 (Nederlands). - Laurents 1641 (Frans). - Referentie Guicciardini Illustratus: Bergen op Zoom-3 pag. 157. - Ook in: Jean-Frantpois Le Petit, Ne- derlantsche Republieke (Arnhem, Jan Jansz. 1615). 3 5 OP ZOOM

Periodieken

De Waterschans | 2003 | | pagina 18