De Waterschans nr. 1 2003
Claesz. zijn van een iets kleiner
formaat dan die van Plantijn (5).
De versie van Claesz. wordt door
de auteurs van Guicciardini Illu-
stratus aangeduid als Bergen op
Zoom-2.1 voor de eerste en -2.2
voor de tweede staat. De tweede
staat is rechtsonder genummerd
met 11. De eerste staat is niet ge
nummerd. Deze tweede versie
naar Braun en Hogenberg zal ik in
het vervolg aanduiden met stads
plattegrond 'Claesz.'. De verschil
len tussen de stadsplattegronden
'Plantijn' en 'Claesz.' zijn als volgt:
bij Plantijn staat een punt achter
Bergen op Zoom en bij Claesz.
niet; bij Plantijn raken de schoe
nen van de man midden onder el
kaar niet, terwijl dat bij Claesz. wel
het geval is. De stadsplattegrond
'Claesz' komt in een groot aantal
edities in folio-formaat voor van
Abraham Maire, Abraham van
Herwijck, Blaeu en met name
Janssonius. Toen een jaar na het
overlijden van Cornelis Claesz. in
mei 1609 zijn gehele inventaris
Technische beschrijving stadsplatte
grond 'Claesz.'
- Kopergravure.
- 16 x 23,5 cm.
- Stadsplattegrond noorden boven.
- Berghen op Zoom zonder punt in
cartouche boven links van het
midden.
- Wapen van Jan IV van Glymes
linksboven.
- Stadswapen rechtsboven.
- Schoenen van de man midden on
der raken elkaar.
- Keerzijde blanco.
- Tweede staat: als voren rechtson
der genummerd 11.
- Edities (folio):
- Claesz. 1609 (Frans) eerste staat.
- Maire 1609 (Frans) eerste staat.
- Blaeu 1612 (Nederlands) eerste of
tweede staat.
- Blaeu 1613 (Latijn) tweede staat.
-Van Herwijck 1617 (Nederlands)
eerste staat.
- Janssonius 1624 (Latijn) tweede
staat.
- Janssonius 1625 (Frans) tweede
staat.
- Janssonius 1646 (Latijn) tweede
staat.
-Janssonius 1648 (Nederlands)
tweede staat.
- Janssonius 1648 (Latijn) tweede
staat.
- Referentie Guicciardini Illustratus
Bergen op Zoom-2.1 en -2.2 pag.
156.
Afb.4. De stadsplattegrond 'Claesz' in de tweede staat. Let vooral op het ontbreken van
de punt achter Bergen op Zoom in de cartouche en het nummer 11 rechtsonder
(Guicciardini Illustratus, pag. 156).
werd geveild, was Willem Jansz
(Blaeu) een van de grote kopers.
Dit verklaart het gebmik van de
stadsplattegrond 'Claesz.' door
Blaeu. Hoe Janssonius op zijn
beurt weer in het bezit is gekomen
van de door Blaeu gebruikte ko
perplaten is niet bekend (6). Een
gegeven is wel, dat er tussen Wil
lem Blaeu en Johannes Janssonius
een felle concurrentiestrijd plaats
vond (7).
Stadsgezicht van Kaerius.
In 1613 verschijnt bij Jan Jansz.,
werkzaam in Arnhem van 1597 tot
1629, een Franstalige editie van de
Beschrijving. Het is tevens de eerste
uitgave in oblong quarto formaat.
Voor deze editie werden nieuwe
prenten gegraveerd door Pieter van
den Keere (1571-1646) of gelatini
seerd Petrus Kaerius (8). Het gaat
hierbij met name om stadsgezich
ten. Het door Kaerius vervaardigde
stadsgezicht van Bergen op Zoom
wordt door de auteurs van Guic
ciardini Illustratus aangeduid als
Bergen op Zoom-3. Ik geef er de
voorkeur aan deze prent aan te
duiden als stadsgezicht 'Kaerius'.
Het door Kaerius vervaardigde
stadsgezicht komt alleen in oblong
edities voor en is de enige prent uit
de serie, waarvan ook de keerzijde
bedrukt is. Hierdoor wordt de iden
tificatie een stuk gemakkelijker.
Voor meer informatie verwijs ik
naar Guicciardini Illustratus, pag.
157. De stadsgezichten van Kaerius
Afb.5. Het stadsgezicht 'Kaerius'. Op dit stadsgezicht in vogelperspectief is Bergen op
Zoom nog een op middeleeuwse wijze ommuurde stad (Guicciardini Illustratus, pag. 157).
34
De Waterschans nr. l 2003
Afb.6. De stadsplattegrond 'Blaeu'. Voor deze stadsplattegrond van Bergen op Zoom
is duidelijk een onafgewerkte kopeiplaat gebruikt. Bergen op Zoom is inmiddels
uitgegroeid tot een vestingstad (Guicciardini Illustratus, pag. 157).
zijn ook gebruikt door Abraham
van Herwijck en Hendrick Lau-
rents.
Stadsplattegrond naar Blaeu.
In 1634 en 1635 verschijnen ervan
de hand van Willem Blaeu twee
edities van de Beschrijving, ditmaal
voor het eerst in duodecimo for
maat. Door het pocket-formaat zijn
deze uitgaven zeer geschikt als reis
gids, waarmee duidelijk werd inge
speeld op de wensen van het pu
bliek. In de jaren na het Twaaltjarig
Bestand heerste er vooral in het ge
west Holland een ontspannen
sfeer. Door de reizen van de VOC
kon de bevolking kennis maken
met andere volkeren en nieuwe
producten. Ook kreeg men belang
stelling voor het eigen land en veel
mensen gingen ook zelf op reis,
wat mogelijk was door een zich
sterk uitbreidend net van trekvaar
ten (9). Het kleine formaat maakte
het wel noodzakelijk dat er nieuwe
gravures werden gemaakt. De voor
deze edities door Blaeu vervaar
digde stadsplattegrond van Bergen
op Zoom wordt door de auteurs
van Guicciardini Illustratus aange
duid als Bergen op Zoom-4. Ik
duid deze prent in het vervolg aan
met stadsplattegrond 'Blaeu'. Blijk
baar heeft Blaeu er voor gekozen
om in de door hem in 1634 en
1635 uitgegeven edities onafge
werkte koperplaten te gebruiken.
De afwerking is vaak zeer slordig.
Zo ook die van Bergen op Zoom:
een komma in de naam Bergen op
Zoom, verticale lijnen door het
kaartbeeld en bovenal een leeg le
genda-kader. Waarom er zo een
haast geboden was, is niet duide
lijk. Er zijn in ieder geval omstreeks
Technische beschrijving stadsplatte
grond 'Blaeu'
- Kopergravure.
- 11 x 13 cm.
- Stadsplattegrond noordwesten bo
ven.
- Berghen met komma op Zoom
met punt in kader onder links van
het midden
- Stadswapen rechtsboven.
- Blanco kader linksonder.
- Zowel links als rechts lopen drie
verticale lijnen in het kaartbeeld.
- Keerzijde blanco.
- Edities (duodecimo):
- Blaeu 1634 (Latijn).
- Blaeu 1635 (Latijn).
- Referentie Guicciardini Illustratus:
- Bergen op Zoom-4 pag. 157.
1634-1635 geen Guicciardini-uit-
gaven van concurrent-uitgevers ver
schenen.
De onafgewerkte koperplaten van
Blaeu zijn later gekopieerd door
Johannes Janssonius jr, zoon van
uiteraard Janssonius, die op zijn
beurt weer de zoon is van de al
eerder genoemde Arnhemse uitge
ver Jan Jansz.. De zodoende door
Janssonius jr vervaardigde stads
plattegrond van Bergen op Zoom
wordt door de auteurs van Guic
ciardini Illustratus aangeduid als
Bergen op Zoom-5.
Ik geef de voorkeur aan stadsplatte
grond 'Janssonius'. De verschillen
tussen de oorspronkelijke versie
van Blaeu en die van Janssonius
zijn overduidelijk: een ingevuld le
genda-kader met bijbehorende
nummers in het kaartbeeld en
toponiemen in het kaartbeeld.
Daarnaast zijn er nog wel meer ver
schillen te ontdekken. Zo zijn de
vestingwerken door Janssonius
sterk vereenvoudigd (10). De koper
platen zijn niet alleen gebruikt
door Janssonius jr maar ook door
Jacob van Meurs, die drie edities
van de Beschrijving het licht heeft
laten zien, waarvan de Neder
landse edities uit 1660 en 1662
echter bewerkingen waren van de
Beschrijving (11).
Guicciardini: tekst belangrijk, pren
ten bijzaak.
Al bladerend door het deel Karto-
bibliografte van Guicciardini Illu
stratus, waarin afbeeldingen van de
prenten uit de diverse edities van
de Beschrijving zijn opgenomen,
krijg je een goed beeld van de ge-
Technische beschrijving stadsgezicht
'Kaerius'
- Kopergravure.
- 11 x 20 cm.
- Stadsgezicht in vogelperspectief
vanuit het zuiden.
- Berghen op Zoom in het midden,
onderbroken door wimpeldecora
tie.
- Stadswapen boven titel in wimpel
decoratie.
- Keerzijde bednikt.
- Edities (oblong quarto):
- Jan Jansz. 1613 (Frans).
- Jan Jansz. 1616 (Latijn).
- Jan Jansz. 1617 (Nederlands).
-Van Herwijck 1617 (Nederlands).
- Laurents 1641 (Frans).
- Referentie Guicciardini Illustratus:
Bergen op Zoom-3 pag. 157.
- Ook in: Jean-Frantpois Le Petit, Ne-
derlantsche Republieke (Arnhem,
Jan Jansz. 1615).
3 5
OP ZOOM