De Waterschans NR. 1 2003
Afb. 7. Reconstructie van het interieur van de katholieke kerk aan de Korenmarkt te
Bergen op Zoom in 1801, door Kees Warmoeskerken naar ontwerp van de auteur, te
kening, 33 x 34 cm, 199311998 (particuliere collectie).
laars waren en bleven de meest
kostbare kandelaars waarover de
parochie beschikte, reden om ze
ruim drie eeuwen lang een promi
nente plaats in de opeenvolgende
parochiekerken te geven. Vanaf
1690/1692 tot 1704 sierden ze het
altaar van de huiskerk in het Cleijn
Engels Huijs, van 1704 tot 1829 het
hoogaltaar van de kerk aan de Ko
renmarkt. Van 1829 tot 1986 deden
de kandelaars dienst in de aan de
H. Maagd gewijde kerk aan de
Grote Markt, waar ze uiteindelijk
geen permanente plaats meer had
den, maar alleen nog bij zeer bij
zondere gelegenheden werden ge
bruikt.36 Een persoonlijke noot:
schrijver dezes heeft de kandelaars
omstreeks 1970 als misdienaar met
enige regelmaat vanuit de kluis
naar het altaar gebracht en terug,
en herinnert zich nog de omzich
tigheid waarmee dit diende te ge
beuren!
Verkoop kerkelijk kunstbezit
In 1986 verruilde de parochie de
uit 1829 daterende Waterstaatskerk
aan de noordzijde van de Grote
Markt voor de tegenovergelegen
Gertrudiskerk, de uit de Middel
eeuwen daterende en inmiddels in
grijpend gerestaureerde stadskerk
Het kerkmeubilair en de liturgische
voorwerpen, voor een belangrijk
deel nog afkomstig uit de vroegere
'schuil'-kerken, verhuisden mee.
Vanwege hun kwetsbaarheid en
hun grote waarde werden de uit
1665 daterende kandelaars echter
niet meer opgesteld.
De Gertrudiskerk is een vanuit
bouwkundig en (kunst)historisch
oogpunt bijzonder interessant mo
nument en geniet de laatste jaren
dan ook grote belangstelling. Om
deze belangstelling nog verder te
stimuleren, wordt gestreefd naar
een permanente opstelling van bij
zondere liturgische objecten in een
zogenoemde schatkamer. Ter reali
satie van dit voornemen besloot
het kerkbestuur tot verkoop van de
uit 1665 daterende zilveren kande
laars - uitgerekend de oudste ob
jecten uit parochieel bezit. Bij dit
besluit gaven naast de verwachte
opbrengst de geringe gebruiksmo
gelijkheden en het naar het oor
deel van het kerkbestuur 'profane'
karakter van de kandelaars de
doorslag. Dat laatste argument
mag, gezien het eeuwenlange ge
bruik in een kerkelijke context, een
opmerkelijke redenering worden
genoemd. De diocesane commis
sie voor kerkelijk kunstbezit van
het bisdom Breda verleende echter
toestemming voor deze verkoop.
Nadat de kandelaars tevergeefs aan
enkele West-Brabantse musea wa
ren aangeboden, bood het kerkbe
stuur de kandelaars ter verkoop
aan bij het veilinghuis Sotheby's.37
De kans dat de kandelaars voor
een zeer hoog bedrag naar een
buitenlandse koper zouden gaan,
was heel reëel. Dit soort imposante
stukken blijkt erg in trek bij vermo
gende verzamelaars. Het Noord
brabants Museum oordeelde ech
ter dat deze vanuit historisch en
kunsthistorisch opzicht zo belang
wekkende stukken voor het Neder
landse openbare kunstbezit be
waard dienden te blijven, uiteraard
bij voorkeur in de eigen provincie.
Het museum streeft reeds vele ja
ren naar de verwerving van repre
sentatieve voorbeelden van zilver
uit de Brabantse steden. In het ver
leden werden diverse fraaie stuk
ken verworven, vooral objecten uit
's-Hertogenbosch, Breda, Ooster
hout en Boxmeer. In de vaste pre
sentatie van het Noordbrabants
Museum wordt nadrukkelijk aan
dacht besteed aan de uiteenlo
pende uitingen van de Brabantse
zilversmeedkunst. Binnen deze
presentatie zouden de in Breda
vervaardigde kandelaars - door
hun fraaie vormgeving, het rijke
drijfwerk en het opvallende for
maat maar tevens door hun histori
sche achtergrond - dan ook een
belangrijke plaats innemen.
Na langdurige en intensieve onder
handelingen, waarbij behalve mu
seum, kerkbestuur en veilinghuis,
ook de Vereniging Rembrandt en
het bisdom Breda betrokken wa
ren, zijn de kandelaars teruggetrok
ken van de veiling (overigens een
weinig gebruikelijke gang van za
ken) en vervolgens aangekocht
door het Noordbrabants Museum.
Dat gebeurde met steun van de
Vereniging Rembrandt en de
Mondriaan Stichting, die beide
overtuigd waren van de grote cul
tuurhistorische betekenis van deze
objecten. Hun inzet en financiële
steun hebben ertoe bijgedragen dat
deze uitzonderlijke kandelaars voor
het Nederlandse én Brabantse pa
trimonium bewaard zijn gebleven.
Voor de eeuwigheid?
44
De Waterschans nr. 1 2003
Noten
1 Dit artikel verscheen eerder in: Bra
bants Heem 54 (2002) nr. 3, 100-109.
Een verkorte versie werd gepubliceerd
in: Bulletin van de Vereniging Rembrandt
11 (2001) nr. 3, 19-22; evenals in:
Noordbrabants Museum Nieuws 17
(2001) nr. 68, 7-8.
2 In 's-Hertogenbosch waren in 1580
nog maar vijf zilversmeden werkzaam;
hun aantal zou na 1600 geleidelijk
weer stijgen: A.M. Koldeweij, 'Goud- en
zilversmeden te 's-Hertogenbosch en
hun gilde', in: AM. Koldeweij (red.).
Zilver uit 's-Hertogenbosch, van bourg-
ondisch tot biedermeier. Tentoonstel
lingscatalogus Noordbrabants Mu
seum ('s-Hertogenbosch, 1985) 14. Zie
over het gunstige economische effect
van de militaire aanwezigheid te Ber
gen op Zoom: Ch. de Mooij, Geloof
kan bergen verzetten. Reformatie en ka
tholieke herleving te Bergen op Zoom,
1577-1795 (Hilversum, 1998) 43-44, 52,
119-120.
3 Vergelijk: P.M. Toebak, Kerkelijk-
godsdienstig leven in westelijk Noord-
Brabant, 1580-1652. Dekenale visitatie
verslagen als bron. Publikatiereeks Ge
meentearchief Breda, nr. 13 (Breda,
1995) dl. A, 35-36. 183-202.
4 Vergelijk: T. Klip-Martin, 'Stijl, aard
en samenstelling van het werk der Bos
sche goud- en zilversmeden' in: Kolde
weij, Zilver uit 's-Hertogenbosch, van
bourgondisch tot biedermeier. 105, 114-
122.
5 J.P. van Rijen, Zilver en zilversmeden
uit de Baronie van Breda (Breda, 2000)
77, cat. 14.
6 Ibidem, 257-258.
7 Trembleersteek: de zigzaglijn die
achterblijft nadat de keurmeester wat
zilver heeft verwijderd om het gehalte
te kunnen toetsen.
8 Silver and medalsveiling Sotheby's
Amsterdam, 7 mei 2001 (Amsterdam
2001) 72-73, lot 268.
9 Van Rijen, Zilver en zilversmeden uit
de Baronie van Breda77, cat. 14.
10 Beden: belasting van steden aan de
landheer.
Imposten: belasting op met name ge
bruiksgoederen.
11 J. Baselius, Historisch-verhael inhou
dende Sekere notable explooten van
Oorloge in de Nederlanden, sedert het
oprechten van de Companien der Heeren
Gouverneurs ende Ritmeesteren van Pau-
lus ende Marcelis Bax (Breda, 1615) pas
sim; Th. de Rouck, Memoriael, van de
heeren die als gouverneurs binnen der
stadt van Bergen op den Zoom gecom-
mandeert hebben, zedert die gehouden
heeft de zijde van hare hoogli-moog: de
staten van den lande (Bergen op Zoom,
1664) 14-18; ThA Boeree, De kroniek
van het geslacht Backx (Bax, Bacx, Bakx
en Baks). Een episode uit den strijd tegen
Spanje (Wageningen, 1943) passim;
M.R Iderna Greidanus, 'Genealogie
der familie Bacx van Herenthals',
Taxandria 44 (1937), 33-47, rn.n. 44-45;
A van Sasse van Ysselt, 'Genealogie der
familie Bacx van Herenthals', Taxandria
43 (1936), 301-306, rn.n. 306. Paulus
Bax fungeerde tot 1596 als plaatsver
vanger van gouverneur Thomas Mor
gan.
12 Baselius, Historisch-verhael inhou
dende Sekere notable explooten van
Oorloge in de Nederlanden, sedert het
oprechten van de Companien der Heeren
Gouverneurs ende Ritmeesteren van Pau
lus ende Marcelis Bax, 149. Vergelijk
ook: De Rouck, Memoriael, van de hee
ren die als gouverneurs binnen der stadt
van Bergen op den Zoom gecomman-
deert hebben, zedert die gehouden heeft
de zijde van hare hoogh-moog: de staten
van den lande, 17. Boeree, De kroniek
van het geslacht Backx (Bax, Bacx, Bakx
en Baks). Een episode uit den strijd tegen
Spanje, 249-250. Later bezat dochter
Maria Marcellina Bax het huis; zij be
woonde het met haar echtgenoot mr.
Cornelis van Stapele en haar gezin.
Daarna werd het verkocht aan de stad,
die het tot ambtswoning van de gou
verneur bestemde.
13 Gemeentearchief Bergen op Zoom
(GABoZ), Doop- trouw- en begraafre-
gisters van Bergen op Zoom (DTB-B),
inv.nr. 12, 29-7-1608 (Anna), 13-10-1610
(Maria Magdelena/Marcellina); Ibi
dem, inv.nr. 13, 12-2-1612 (Maurits), 22-
7-1614 (Ludovica/Louisa), 23-2-1616
(Roguina Charlotte); Ibidem, inv.nr. 27,
o.t. 21-7-1607 (Bax-Berck), 27-5-1619
(Famars-Berck). Boeree, De kroniek van
het geslacht Backx (Bax, Bacx, Bakx en
Baks). Een episode uit den strijd tegen
Spanje, 478-479.
14 Idema Greidanus, 'Genealogie der
familie Bacx van Herenthals', 44.
15 De Mooij, Geloof kan bergen verzet
ten. Reformatie en katholieke herleving te
Bergen op Zoom, 1577-1795, 330.
16 Zie noot 11.
17 De Mooij, Geloof kan bergen verzet
ten. Reformatie en katholieke herleving te
Bergen op Zoom, 1577-1795, 260.
18 GABoZ, Notariële Archieven (NA),
inv.nr. 337, 25-11-1693, 22-12-1693; Ibi
dem, inv.nr. 315, 20-3-1694.
19 Ook naspeuringen in de DTB-regis-
ters van Huijbergen en Ossendrecht en
de registers van Breda en omliggende
dotpen bleven zonder resultaat; wel
licht bevatten de oudste, nog niet ont
sloten registers van de parochie Halste
ren de gezochte informatie.
20 Een door de moeder afgelegde ver
antwoording over de boedel van Mar
celis Bax toont welke schenkingen de
kinderen al op jeugdige leeftijd ontvin
gen: GABoZ, Archief van de Weeska
mer, inv.nr. 63 (1627); met dank aan
Rochus van den Bergh. Volgens Boe
ree, De kroniek van het geslacht Backx
(Bax, Bacx, Bakx en Baks). Een episode
uit den strijd tegen Spanje, 461-469, liet
Marcelis zijn kinderen een flink vermo
gen na, maar leidde het beheer door de
weduwe tot onenigheid.
21 GABoZ, NA inv.nr. 94, 10-12-1672;
Ibidem, inv.nr. 337, 25-11-1693, 22-12-
1693; Ibidem, inv.nr. 315, 20-3-1694.
22 Over dit graf en het monument: K
Booij en WA. van Ham, Grafmonumen
ten in de Grote of Sint-Gertrudiskerk te
Bergen op Zoom. Studies uit Bergen op
Zoom, dl. 9 (Bergen op Zoom, 1993)
113, 176-177.
23 De sterfdata in de lijst van de pas
toor komen niet overeen met die in de
lijst van de ziekentrooster. GABoZ,
DTB-B, inv.nr. 1, lijst van overledenen,
21-4-1690, 22-12-1692; Ibidem, inv.nr.
56, 25-4-1690, 24-12-1692; Ibidem, 4-5-
1690, 4-11-1692 (Judith kan niet op
laatstgenoemde datum zijn begraven;
de datum is fout óf het betreft hier een
andere 'jufvrou Backs').
24 De verwantschap met de families
Van Stapele, Van Broechem, De Levin
gezegd Famars, Van Manmaecker van
Hofwegen etc. blijken behalve uit de
DTB-registers met name uit: GABoZ,
NA inv.nr. 337, 25-11-1693; met dank
aan Rochus van den Bergh.
25 De Mooij, Geloof kan bergen verzet
ten. Reformatie en katholieke herleving te
Bergen op Zoom, passim.
26 Ibidem, 471-472, 496.
27 Ibidem, 533-541, 550-557.
28 GABoZ, DTB-B, inv.nr. 1, lijst van
jaargetijden.
29 Ibidem.
30 De Mooij, Geloof kan bergen verzet
ten. Reformatie en katholieke herleving te
Bergen op Zoom, 548-550.
31 GABoZ, DTB-B. inv.nr. 1, lijst van
jaargetijden.
32 Vergelijk: H.E. van Gelder, De Neder
landse munten (Utrecht en Antwerpen,
19807), 216-235.
33 GABoZ, DTB-B, inv.nr. 1, lijst van
jaargetijden; Achief van het Bisdom
Breda, Gedeponeerde Archieven van
het Bisdom Antwerpen, inv.nr. 11.1
(1790) en 11.2 (1780).
34 GABoZ, Achief van de Parochie
van de H. Maagd Maria Tenhemelop
neming, inv.nr. 101, inventarissen 1743
en 1778; Ibidem, inv.nr. 174, IV.8.
35 De houten voeten worden overigens
uit historische overwegingen door het
museum bewaard.
36 Voorloopige lijst der Nederlandsche
monumenten van geschiedenis en kunst.
De provincie Noord-Brabant. Deel X ('s-
Gravenhage, 1931) 31; Inventaris van
het kerkelijk kunstbezit van parochie H.
Maagd Maria (binnenstad) te Bergen
op Zoom. Op basis van inventarisaties
van 19 december 1966 en 10 mei 1973
(typoscript. Diocesane Commissie voor
Kerkelijk Kunstbezit van het bisdom
Breda, 1973), nr. 66.
37 Silver and medals, 72-73, lot 268.
