- - -•■
De Waterschans nr. 2 2003
llllfUUIII
4/6.6. Foto van de Oranje-Nassaukazeme op het Korenbeursplein. Tot 1829 was in
dit gebouw de schuurkerk voor de katholieken gevestigd. In dat jaar kwam de
nieuwe katholieke kerk op de Grote Markt klaar. Titans is dat de schouwburg De
Maagd. (Regionaal Historisch Cetrum Bergen op Zoom).
hetzelfde jaar verbouwden de ka
tholieken de bierbrouwerij De
Raern tot een kerk. De calvinisti
sche kerkenraad protesteerde ui
teraard en had deze keer in zo
verre succes dat een officier op ze
kere dag de gelovigen uit De
Raem verdreef. De magistraat ver
bood verdere diensten en dreigde
overtreders te beboeten. Bergse
bezoekers van de mis riskeerden
een bon van honderd gulden, be
zoekers van buiten de stad een
boete van honderdvijftig gulden,
terwijl de eigenaar van de kerk het
gebouw zou moeten afstaan.
Strenge straffen, die evenwel niet
werden toegepast en dus niets uit
haalden. De bouwactiviteiten aan
de Korenbeursstraat gingen intus
sen door. Het Cleijn Engels Huijs
op de hoek van de Korenmarkt
veranderde in een schuurkerk (een
kerk waaraan men niet kon zien
dat het een kerk was). De katho
lieke kerkenraad kon geen eige
naar zijn. Het kerkelijk onroerend
goed stond op naam van advocaat
mr. Johan van Dijck. Het werd een
heel complex want bij de schuur
kerk kwam verder een kosterswo
ning, een huis voor de organist,
een tuin plus nog enkele wonin
gen die men kon verhuren. Een
jaar later probeerden predikanten
en ouderlingen met een andere
tactiek de magistraat in beweging
te krijgen. Dagelijks verweten zij
vanaf de kansel de heren van het
stadhuis dat die hun plicht ver
zaakten door de katholieken maar
hun gang te laten gaan en de plak
katen niet uit te voeren. Dat hielp.
Op 28 februari constateerde het
stadsbestuur dat veel katholieken
zowel in het Cleijn Engels Huijs
als in de Raem kerkten. Daarom
besloten de vroede vaderen om
pastoor Joannes van Hove o.f.m. te
gaan waarschuwen dat hij in over
treding was. Voordat ze die stap
zetten, wilden ze toch eerst het ad
vies inwinnen van de Raad van
State en van Willem III. Ze zullen
wel een tip hebben gekregen, om
niets te ondernemen. Een jaar la
ter (maart 1678) wendde de ker
kenraad zich rechtstreeks tot de
Raad van State met het dringende
verzoek om Van Hove uit de stad
te verbannen. De Raad van State
verwees de kerkenraad naar de
Staten-Generaal. Als er in juli nog
niets is gebeurd, roept het gerefor
meerde kerkbestuur de hulp in
van Willem III en die verzoekt dan
de pastoor Bergen op Zoom te
verlaten. Van Hove verliet inder
daad de stad, maar slechts voor
korte tijd. De calvinisten dienden
voorts menigmaal klachten in te
gen de winkeliers die op katho
lieke feestdagen hun winkel sloten.
Tot 1744 protesteerden zij tegen
dat gebruik, maar zonder resultaat.
De tolerante houding van de over
heid mag voor een deel worden
toegeschreven aan Willem III, die
geheel in de traditie van de Oranje
dynastie niets moest hebben van
kerkelijke onverdraagzaamheid. De
Staten-Generaal kozen eveneens
voor een gematigde opstelling te
genover hun katholieke onderda
nen. Men wilde hen in geen geval
van zich vervreemden. In 1675
vroeg de Raad van State aan het
stadsbestuur om de vleeshal (thans
Grote Markt 23) te sluiten, want
het leger wilde daar een deel van
de artillerie in onderbrengen. Daar
mee verloren de slagers hun geza
menlijke verkooppunt. Na het slui
ten van de vrede kreeg de markie
zin haar vleeshal terug en hervat
ten de slagers hun vleeshandel zo
als van ouds.
3. Tien jaar gewapende
vrede 1678-1688
Voor Henrietta Francisca von Ho-
henzollern was de vrede van Nij
megen van grote betekenis. Zij
kreeg haar Markiezaat weer terug
en dus ook de inkomsten ervan.
Op 24 juni 1679 had haar plech
tige inhuldiging plaats als markie
zin, reden voor een feest in de
stad. De vrede was ook de poor
ters erg welkom, want de laatste ja
ren kwamen de Fransen bedenke
lijk dichtbij. De Zuidelijke Neder
landen waren weer eens het slag
veld geweest en in 1677 hadden de
Fransen daar nagenoeg alle Spaan
se grensvestingen in handen. Wan
neer zou Bergen op Zoom aan de
beurt zijn? Op zee ging het op 't
laatst ook niet zo best meer. Mi-
chiel de Ruyter werd naar de Mid
dellandse Zee gestuurd om de
Spanjaarden te helpen tegen de
Fransen. Hij zegevierde in de zee
slagen bij Stromboli en de Etna,
maar moest de laatst genoemde
overwinning met de dood beko
pen. In het daarop volgende ge
vecht bij Palermo overwon de
Franse marine. In 1679 werd mr.
Hugo Cornets de Groot 21 jaar en
ging hij zelf het ambt van dros
saard uitoefenen. De gereformeer
den hadden op deze Rotterdam
mer hun hoop gevestigd, maar
moesten geduld hebben, want al
gauw trok Cornets de Groot naar
Frankrijk voor een gezondheids
kuur. Dan maar eens via de clas
sis proberen, moet de kerkenraad
gedacht hebben. De classis diende
een rekest in bij de Staten-Gene
raal met klachten over de "paapse
stoutigheden", maar het verzoek
schrift is blijkbaar voor kennisge
ving aangenomen. In 1681 was de
drossaard terug. Op zondag 5 ok
tober greep hij in en verstoorde
een katholieke eredienst. Het zou
de laatste keer zijn. Was het om
7 O
De Waterschans nr. 2 2003
zijn geloofsgenoten te helpen of
wilde hij wat meer geld vangen
van de katholieken voor zijn ge
doogbeleid? Alles bleef in ieder
geval bij het oude en dat was ont
moedigend voor de Bergse kerken
raad. In 1681 openbaarden zich
ook spanningen binnen de calvi
nistische kerk.
Meestal beroerden dergelijke twis
ten de bewoners van het Markie
zaat niet zo erg. In 1681 lag dat an
ders, misschien doordat een Ber-
genaar de hoofdrol in het geding
speelde. In Sint Philipsland stond
namelijk een geboren Bergenaar
op de preekstoel, Pontiaan van
Hattem. Die probeerde de leer van
Calvijn in overeenstemming te
brengen met sommige nieuwe
ideeën van zijn tijd. uitgewerkt
door wijsgeren als de Fransman
René Descartes (1596-1650) en de
uit een Portugees joodse familie
stammende Baruch Spinoza (1632-
1670), twee grondleggers van het
rationalisme. Van Hattem trok
conclusies uit hun leer, die door
de synode werden veroordeeld. Hij
had een optimistisch mensbeeld
zoals blijkt uit zijn opvatting, dat
de door Christus verloste mens
geen angst meer hoeft te hebben
van terug in de zonde te vallen. In
1693 zette de synode hem af. Hij
verhuisde naar zijn geboorteplaats
en bleef daar zijn ideeën verder
uitwerken en verkondigen, niet in
de Grote Kerk uiteraard, maar in
een kleine groep. Deze buitenkerke
lijke, godsdienstige bijeenkomsten
noemde men conventikels. Het is
begrijpelijk dat de calvinistische
kerkenraad zich ergerde aan het
optreden van Pontiaan van Hat
tem en de magistraat verzocht om
tegen de conventikels op te tre
den. Het stadsbestuur hield even
wel ook in deze kwestie vast aan
haar politiek van verdraagzaam
heid. De katholieken hadden ook
hun interne problemen. Zo be
stonden er spanningen tussen de
reguliere en de seculiere geestelij
ken. De Staten-Generaal duldden
geen bisschoppen op hun grond
gebied en daarom was een apos
tolisch vicaris de hoogste kerke
lijke functionaris in het gebied bo
ven de rivieren. Deze plaatsvervan
gende bisschop meende dat zijn
gezag zich ook uitstrekte over de
reguliere priesters, maar die be
streden dat, wat hier en daar tot
minder verkwikkelijke situaties
leidde. Bergen op Zoom viel kerk
rechtelijk wel onder een bisschop,
namelijk die van Antwerpen. Mon
seigneur mocht echter zijn pa
rochies in Staats-Brabant niet visi
teren. De bisschop was daardoor
aangewezen op de rapporten die
hij van zijn dekens ontving. Eerder
reeds vermeldden we dal reguliere
priesters, in dit geval paters van de
orde van de franciscaanse minder
broeders, de zielzorg in Bergen op
Zoom waarnamen. De oversten
van de orde stuurden gewoonlijk
bekwame, tactvolle en daardoor
geziene leden en dat kwam het
herstel van de Bergse parochie ten
goede. Een ander strijdpunt in de
katholieke kerk was het janse
nisme. De jansenisten ijverden
voor een strengere leer en disci
pline. Zij zagen in God vooral de
rechtvaardige rechter, terwijl hun
bestrijders het accent legden op
God als de liefdevolle, barmhar
tige Vader. De reguliere priesters
waren over het algemeen gematigd
en zij kregen de steun van Rome.
Meerdere aan de jansenisten toe
geschreven opvattingen werden
door de paus veroordeeld als
zijnde in strijd met de katholieke
leer. Daarmee was de kwestie niet
opgelost. In het Markiezaat is niet
veel te merken van deze tegenstel
lingen, maar boven de rivieren en
in de Zuidelijke Nederlanden des
te meer.
4. Hugenoten in Bergen op Zoom
Reeds meerdere jaren probeerde
Lodewijk XIV zijn calvinistische
onderdanen, de hugenoten, over
te halen om katholiek te worden,
desnoods met geweld. Het gevolg
was dat veel hugenoten Frankrijk
verlieten. Het werd een ware uit
tocht, toen de Zonnekoning in
1685 een einde maakte aan de
vrijheid van godsdienst door het
Edict van Nantes van 1498 in te
trekken. Dat edict schonk de hu
genoten een zekere mate van
godsdienstvrijheid. In 1685 kwa
men ze voor de keuze te staan: ka
tholiek worden of Frankrijk verla
ten. Velen kozen het laatste. Ge
lukkig voor hen waren ze erg wel-
4/6.7. De vroegere kapel van het Sint-Margrietenklooster. Sinds 1702 maakten de
lutheranen en de hugenoten samen gebruik van dit gebouw, eerst om de beurt,
later tegelijk na het bouwen van een tussenmuur. In 1848 werd de Waalse gemeente
opgeheven en de lutheranen stichtten in 1939 een nieuwe kerk in de Faurestraat. In
1952 is de kapel afgebroken voor een uitbreiding van het Sint-Catharinagesticht.
(Foto Regionaal Historisch Archief Bergen op Zoom).
71
