De Waterschans nr. 2 2003
geen beletsel om in 1689 uitbun
dig feest te vieren op de dag dat
de Prins van Oranje en zijn echt
genote Maria Stuart tot koning en
koningin van Engeland en Ierland
werden gekroond. Wie op dat
feest ontbrak, was Henrietta Fran-
cisca. Zij moest het Markiezaat
voor zolang de oorlog duurde op
nieuw afstaan aan stadhouder
Willem III. Bergen op Zoom had
geluk. Hoewel Willem III met zijn
coalitieleger in de Spaanse Neder
landen de ene veldslag na de an
dere verloor, zag hij na elke ne
derlaag kans om de Fransen te be
letten hun zege uit te buiten. Na
negen jaar staakten de oorlogvoe
rende landen de strijd; niet omdat
er een duidelijke overwinnaar was,
maar omdat er een nog grotere
oorlog dreigde en dat gevaar wilde
men afwenden door overleg. Zo
kwam dan in 1697 de Vrede van
Rijswijk tot stand. Veel veranderde
er niet in de Europese verhoudin
gen. In Bergen op Zoom namen
Henriëtte Francisca von Hohen-
zollern en haar gemaal Frederik II
Maurits de La Tour d'Auvergne
weer hun intrek in het Markiezen
hof en hervatten hun taak als mar
kiezin en markies. Niet voor lang,
want reeds een jaar later overleed
Henriëtte. Zij werd opgevolgd
door haar zoon Frangois Egon de
La Tour d'Auvergne (1698-1710).
Hij was in 1675 geboren en
trouwde in 1707 Maria van Arem-
berg en Aerschot (1689-1736). Op
11 november 1698 beleenden de
Staten-Generaal hem met het
Markiezaat, maar de inhuldiging
had pas plaats op 25 maart 1707.
Met Frangois kwam er weer een
man aan het bewind. Sinds het
overlopen van Jan van Wittem
naar de Spaanse kant (1581) was
dat niet meer het geval geweest,
afgezien dan van de perioden dat
een Prins van Oranje de honneurs
waarnam. Het zag er naar uit dat
zich een dergelijke situatie niet
meer zou voordoen, want Fran
gois had gekozen voor militaire
dienst in het Staatse leger. Hij
klom op tot generaal van de cava
lerie.
5. Menno van Coehoorn
in Bergen op Zoom
De Negenjarige Oorlog had dui
delijk gemaakt dat Frankrijk de
Zuidelijke Nederlanden begeerde
en dat Spanje niet meer in staat
was om alleen dat gebied te ver
dedigen. In het traktaat van de
Vrede van Rijswijk was daarom
onder meer bepaald dat de Repu
bliek het recht kreeg om in een
achttal steden en forten langs de
grens met Frankrijk Staatse garni
zoenen te leggen. Dit was het zo
genaamde Barrièretraktaat. Met
het oog op de expansiepolitiek
van de Zonnekoning leek het
raadzaam de vestingwerken van de
Republiek te moderniseren. Ge
lukkig hadden de Staten-Generaal
in Menno van Coehoorn. (1641-
1704) een geniale vestingbouw
kundige. Tijdens de Negenjarige
Oorlog had hij zich onderschei
den bij de verovering van Namen
(1695). Zijn oom Bernardus Fulle-
nius was hoogleraar aan de hoge
school van Franeker, waar Van
Coehoorn wiskunde en vesting-
IéI 4A
Ajb.12. Tekening van Barnardus Klotz, uit 1671. Links van de Gertrudiskerk ziet men de bouwval van het "Nieuwe werck".
(particulier bezit).
7 4
-
De Waterschans nr. 2 2003
bouw studeerde. Een Johan Fulle-
nius was ontvanger van de fortifi
catiën. De naam Fullenius werd
gegeven aan een van de poternen
of sorties. Dat waren onderaardse
verbindingsgangen waarmee men
vanuit de stad in de droge gracht
kon komen. Menno van Coe
hoorn had de ontwikkelingen op
vestingbouwkundig gebied goed
bijgehouden. Zelf ontwikkelde hij
ook nieuwe ideeën zoals onder
meer blijkt uit zijn "Nieuwe Ves
tingbouw", door hem uitgegeven
in 1685. In 1695 benoemden de
Staten-Generaal hem tot direc
teur-generaal van de fortificatiën.
Regelmatig inspecteerde hij de
versterkte steden. In maart 1698
constateerde hij dat Bergen op
Zoom totaal verouderde en slecht
onderhouden vestingwerken had
en dat Steenbergen hard aan een
opknapbeurt toe was. Alles bij el
kaar zou het een dure onderne
ming worden, want ook de verde
digingswerken van Coevorden,
Doesburg, Zutphen, Groningen
en Zwolle waren in slechte staat.
Willem III wilde eerst Bergen op
Zoom moderniseren. De Staten-
Generaal stelden 4.000.000 gul
den extra beschikbaar. Coehoorn
schatte voor Bergen op Zoom en
Steenbergen met de forten Moer-
mont, Pinsen en De Roovere al
leen al ruim 2.600.000, gulden no
dig te hebben. Johan Vleugels
werd directeur van de uit te voe
ren werken. Zes ingenieurs zou
den hem daarbij terzijde staan.
Bijna allemaal hadden ze een
Franse naam.
Het werd druk in de stad, want er
waren veel werkkrachten nodig.
Weldra was er een tekort aan bier.
Dat kwam ook doordat de brou
werijen te weinig water hadden,
want de grachten waren droogge
legd. Erger was dat juist in 1698
de Nederlanden niet genoeg
graan hadden. Het volk morde.
Het jaar daarop was er weer
broodgebrek en moest het stads
bestuur rogge uit Wormerveer la
ten komen.
Het versterken van de stad bete
kende het definitieve einde van de
nimmer voltooide uitbreiding van
de Grote Kerk. In de eerste helft
van de zestiende eeuw, een glorie
tijd voor de stad, was men begon
nen met een vergroting van de
Gertrudiskerk. Het "Nieuwe werck"
was al in een ver gevorderd sta
dium, toen reformatie en Tachtig
jarige Oorlog het stadsbestuur
dwongen om met de bouw te stop
pen. Weer en wind hadden jaren
lang vrij spel waardoor de uitbrei
ding in een ruïne veranderde. De
magistraat besloot om de stenen
te verkopen aan de Raad van State
voor de vestingwerken. Twee jaar
was men bezig met het ruimen en
afvoeren van de bouwval. Zo ont
stond een plein, de Parade.
In 1700 dreigde een nieuwe oor
log. De Raad van State drong aan
tot spoed. Er moest nog veel ge
beuren. Het kamp Kijk in de Pot
was klaar en met de bouw van vijf
bastions, vier ravelijns en zeven lu
netten werd snel een begin ge
maakt. Maar er stond nog veel
meer op het programma. Van de
oude ommuring bleef eigenlijk al
leen maar de Gevangenpoort over.
Met de aanleg van het bewaard ge
bleven ravelijn Op de Zoom werd
in 1702 begonnen net als met vijf
lunetten. Voor de Wouwpoort en
de Bospoort kwam een nieuwe in
de plaats.
Menno van Coehoorn zou de vol
tooiing van zijn werk niet beleven.
Hij overleed in 1704. Zijn ontwer
pen zijn nimmer uitgevoerd zoals
hij zich had gedacht.
6. De Spaanse Successieoorlog
1702-1713/14
De vrede van Rijswijk (1697) was
meer een wapenstilstand dan een
echte vrede. Het bleef spannend
op het politieke vlak. Wat was er
namelijk gaande? In Spanje re
geerde sinds 1665 koning Karei II.
In 1697 was het wel duidelijk dat
de bedlegerige vorst het niet lang
meer zou maken. Dat was althans
de algemene verwachting. Hij had
geen kinderen en de vraag was,
wie zijn grote Spaanse rijk zou er
ven. De erfenis omvatte niet alleen
Spanje, maar ook grote delen van
Italië, de Zuidelijke Nederlanden,
Latijns Amerika zonder Brazilië en
de Filippijnen. Koning Lodewijk
XIV en keizer Leopold I maakten
beiden aanspraak op de Spaanse
troon, maar de rest van Europa
wilde daar niet aan. Zou één van
hen alles krijgen, dan werd die wel
zo machtig dat hij een gevaar
vormde voor alle andere staten.
Het politiek evenwicht, de beste
garantie voor vrede, zou totaal ver
broken zijn. Er volgde daarom
druk overleg. Het ene verdelings
plan na het andere kwam op tafel
en verdween weer in het archief.
In 1700 overleed Karei II dan
toch. De Spaanse koning liet een
testament na en volgens dat docu
ment mocht het rijk niet worden
verdeeld. Daarom liet Karei II al
les na aan Filips van Anjou, een
kleinzoon van Lodewijk XIV. Ei
genlijk veranderde er zo niet veel
op het politieke schaakbord. Al
leen wisselde Spanje van dynastie;
de Bourbons volgden daar de
Habsburgers op. De enige die pro
testeerde was de keizer, want hij
kreeg niets, terwijl hij net als Lo
dewijk toch familie was van de
overledene en bovendien een
Habsburger. Oostenrijk was even
wel te zwak om alleen iets te kun
nen bereiken. Geen algemene
oorlog dus? Daar zag het korte
tijd naar uit, maar al gauw bedierf
de Zonnekoning de gunstige situ
atie door te doen alsof Spanje en
Frankrijk een eenheid vormden.
De Spaanse Nederlanden liet hij
al in 1700 door Franse troepen be
zetten, zogenaamd om ze te bewa
ren voor zijn kleinzoon. Dat was te
gen het zere been van zowel de Re
publiek als Engeland. De nieuwe
Spaanse koning noemde zich Fi
lips V. Keizer Leopold eiste Spanje
op voor zijn tweede zoon Karei.
Die noemde zich Karei III. Spanje
had zo twee vorsten met als gevolg
burgeroorlog. Filips V kreeg uiter
aard steun van Frankrijk, terwijl
Karei III bondgenoten vond in
onder andere de Republiek, Enge
land en Oostenrijk. Zo brak de
Spaanse Successieoorlog (1702-
1713/14) uit. De Zuidelijke Neder
landen waren weer het voornaam
ste slagveld en Bergen op Zoom
vreesde een belegering, ondanks
de verbetering van de vestingwer
ken door Menno van Coehoorn.
Tot hoever zouden de Fransen ko
men?
7. Markies Francois Egon
de La Tour d'Auvergne
Sinds 1698 was Frangois Egon de
La Tour d Auvergne, die zich prins
van Auvergne mocht noemen,
markies. We zagen reeds hoe hij
koos voor een militaire loopbaan
in de Republiek. In Staatse dienst
klom hij op tot majoor-generaal
van de cavalerie. Midden in de
Spaanse Successieoorlog trad hij
in het huwelijk met Maria Anna
van Arentberg en Aerschot (1689-
7 5
