De Waterschans nr. 2 2003
Van de gelegenheid is gebruik ge
maakt om in een virtuele rond
gang door het gebouw rekenschap
te geven van het ontstaan van de
diverse onderdelen. Het magistrale
artikel van Meischke vormde daar
bij een leidraad. Ook is verwezen
naar de beschrijving die Van
Mansfeld ca. 1804 maakte.7 Bo
vendien kregen de militaire be
stemmingen van het voormalige
Hof enige aandacht. Meischke
heeft terecht opgemerkt dat het
onderbrengen van dat ziekenhuis
een uitermate belangrijke fase in
de ontwikkeling van de moderne
gezondheidszorg is geweest. Zij
verdient een aparte studie. Vooral
uit de kazernetijd wacht nog veel
studiemateriaal op bewerking.8
Op de plattegrond zijn benamin
gen aangegeven die afwijken van
de tegenwoordig gebruikelijke. De
plaats voor 't hof heet tegenwoordig
Beursplein; de Straat komende van
de Steenbergsclte Poort: Steenberg-
sestraat; het Straatje genaamt de
Schooliers Bergh gaande na de
VischmarcktHofstraat en de Straat
gaande na de Groote Marckt even
eens Steenbergsestraat. Na het
kruispunt met de Kortemeestraat/
Lievevrouwestraat noemt men die
nu Fortuinstraat. De toen nog
maar gedeeltelijk open liggende
Grebbe is op de kaart nog als één
geheel afgebeeld en heet De Rivier
de Zoom. Een en ander is wel een
aanwijzing voor de opvatting dat
de waterloop een voortzetting van
het gelijknamige kanaal buiten de
stad is.
Afzonderlijke onderdelen
De hierna volgende beschrijvin
gen van de afzonderlijke onderde
len gaan uit van de nummering
van de onderdelen van het com
plex op de besproken plattegrond.
Waar deze ontbreekt is zij door
vierkante haken toegevoegd. Na
de naam of bestemming van het
onderdeel volgt tussen ronde
haakjes het nummer op de mo
derne plattegrond (afb. 2). In de
tekst en voetnoten wordt nog ver
wezen naar gegevens uit de hospi
taal- en kazerneperiodes. Voor de
hospitaaltijd wordt gebruik ge
maakt van twee ca. 1815 gemaakte
plattegronden van het Hof. Daar
op is de indeling te zien zoals die
was tijdens de bestemming van
het gebouw tot hospitaal. De func
tie van de onderdelen heeft men
daarop eveneens vermeld.9 Vervol
gens is gebruik gemaakt van de
zeer gedetailleerde opmetingen
van het gebouw als kazerne uit
1862.10 Dan wordt nog verwezen
naar de bijzonder nauwkeurige
plattegronden en doorsneeteke
ningen in de in 1883 resp. 1908
opgestelde zogenaamde Geniere-
gisters. Zij bevinden zich eveneens
in de archiefbewaarplaats te Ber
gen op Zoom.
1. De Groote voorpoort van het Hojf
(31).
Meischke noemt de poort één van
de grote sierstukken van het Hof."
Volgens hem was de ingangsvleu
gel aan de Steenbergsestraat tot
stand gekomen in 1510. Van Mans
feld noemt het wapen van Glyrnes
boven de poort [tegenjover de
Beurs, in grauwe arduinsteen ge
houwen. In de Bataafse tijd is dit
symbool van adelsmacht verwij
derd; in de nis heeft men nadien
een Christofifelbeeld geplaatst. Ook
tijdens het militaire gebruik was
hier de hoofdingang. Deze is er nog
steeds.12
2. Deur en ingangh van het quartier
van Raad Adan.
De deur bevond zich in de eerste
boog van de galerij of arcade aan de
grote Binnenplaats. Hierlangs kon
men ook het portaal van de grote
toren bereiken. Bij de laatste restau
ratie zijn de bogen van de galerij ge
opend en verdween deze toegang.13
Naamloos (29)
De grote toren was volgens Meisch
ke in 1510 gerealiseerd. De achter
liggende ruimte bevatte de garde
robe en secreten van het hofmees
tershuis. De torenspits liet de mar
kies volgens Jean Faure in 1708
slopen. De omwonenden vreesden
dat dit onderdeel, dat bij de min
ste windvlaag bewoog, zou omval
len. Hij kon er niet toe komen om
de toren helemaal af te breken
(dat is later gebeurd). De bovenste
geleding werd voorzien van een
balustrade.14 Van Mansfeld ver-
De Waterschans nr. 2 2003
telde ook over de verdere afbraak
van de toren tot de hoogte van de
aangrenzende gebouwen.15 Bij de
laatste restauratie is de toren gere
construeerd en is opnieuw als be
kroning een spits met zeeridder
geplaatst.16
3-5. De galerij of arcade aan de
grote binnenplaats zou zijn gere
aliseerd in 1512.17 De bogen zijn
vermoedelijk rond 1700 met mu
ren gedicht en de ruimte gesplitst
in vier delen: 3, 4, 5 en een open
gebleven arcade. Van Mansfeld
noemt de reeks van vertrekken en
kamers aan de noordzijde van de
eerste open plaats als laatstelijk
verstrekt hebben tot de woning van
den Raad en intendant Van Mat-
temburg. De vertrekken waren in
de hospitaalperiode onderdelen
van de Pharmacie (apotheek). Vóór
1862 heeft men de drie vertrekken
verenigd tot één zaal, maar in de
kazernetijd zijn ze weer hersteld.
Nadien hadden de ruimten uit
eenlopende bestemmingen.18
3. Eerste of Spreekkamer
4. Tweede kamer alwaar gehouden
wert het Posteomptoir
5. Derde kamer
Ongenummerd. Remise voor koet
sen, tegenwoordig deel van de ar
cade grote binnenplaats (26). Deze
in 1739 nog open arcade was in de
hospitaalperiode eveneens gedicht
en bestemd tot linnenmagazijn. In
de kazernetijd was er een bureau.19
Naamloosnu grote binnenplaats (27).
6. Pootie dienende tot scheijdinge van
de Conehiergerie en de Stallingen
van het Hojf, nu doorgang naar de
achterplaats (31). Volgens Meischke
maakte de doorgang deel uit van de
kantoorvleugel, gebouwd in 1508.
Van Mansfeld noemde dit de
poort om tot de tweede basse cour
te gaan. Reeds in de hospitaaltijd
was de gang afgesloten. De ruimte
diende als bergplaats. Nadien gaf
zij toegang tot op de achterplaats
gebouwde privaten.20
l.Agteipoort van het hoffuijtkomende
in de straat genaamt de Scholiers-
berg. Meischke noemt dit de grote
achterpoort.21
8-9. Volgens Meischke was een deel
van de vleugel langs de Steen
bergsestraat, gebouwd in 1510, het
hofmeestershuis. Het besloeg de
hierna genoemde nrs. 8 en 9.22 In de
kazernetijd is de indeling veran
derd.23
8. keuken van het quartier van den
Raad Adan, nu technische ruimte
(30M). In de hospitaalperiode was
hier de Tisanerie (plaats voor be
reiding van kruiden). Ook een op
de plattegrond ongenummerd vier
kant vertrek ten oosten ervan
maakte hiervan onderdeel uit.24
9. Eetkamer nu Herenkamer (30).
In de hospitaaltijd was er de Chri-
rurgie gevestigd. In de kazernetijd
heeft men er een keuken voor de
manschappen en enige bureaus
ondergebracht.25
4 7 q
Afb. 3. Maquette van Bergen op Zoom, ca. 1750. Detail, voorstellende het Mar
kiezenhof vanuit het westen. Midden op de voorgrond liet Beursplein, bovenaan de
Vismarkt (Sint-Catharinaplein).
(7) Een uittreksel uit een in handschrift be
waard, onuitgegeven boek in Van Ham, Mar
kiezenhof, 98-99.
(8) 'Markiezenhof, 69. Inmiddels verscheen
van A.H.M. Kerkhoff, 'Het Franse Hospitaal te
Bergen op Zoom 1810-1814'. dl. 1 De Water
schans 31 (200135-45; dl.2, 70-78.
(9) Nationaal Archief 's-Gravenhage, OBZ nrs.
2215 en 2216.
10) Nationaal Archief OPGO B nr. 240,3 bla
den. Als onderdelen van het restauratiearchief
van het Markiezenhof bevinden zich exem
plaren van dezelfde tekeningen in de bewaar
plaats van het Regionaal Historisch Centrum
te Bergen op Zoom.
(11) 'Markiezenhof, 35-40, vooral 37-38.
(12) Hospitaal; Ingang. Pltgr. 1862, Fig. 1, a.
Geniereg. 1883, nr. L.
(13) K. Booij, 'Het netgewelf en beeldhouw
werk in de grote galerij van het Markiezenhof,
De Waterschans 30 (2000) 138-143.
Afb. 4. Maquette van
Bergen op Zoom,
ca. 1750. Detail,
voorstellende het
Markiezenhof vanuit
het oosten. Hierop
komt de structuur
van de achterplaats
en de tuinen goed
tot zijn recht.
14) J. Faure, Histoire abrégée de la vitte de Ber-
gen-op-Zoom ('s-Gravenhage 1761) 207.
(15) Hij noemde als jaar van de afbraak 1780,
wat in werkelijkheid in 1786 gebeurde.
(16) 'Markiezenhof, 39.
(17) 'Markiezenhof, 40-43.
(18) Hospitaal 4-6: Pharmacie. Pltgr. 1862, Fig.
1, i of nr. 36, zaal van de manschappen. Ge
niereg. 1883, nrs. 4a bureau van de regi
mentsschrijver, 4b archiefkamer, 5 bureau
van de regimentscommandant en 5a visita
tiekamer (1883) nadien bureau.
(19) Hospitaal 7: Linnenmagazyn. Geniereg.
1883, nr. 6 kamer (1883) nadien bureel.
(20) Hospitaal 11: bergplaats van oude krib
ben Pltgr. 1862, Fig. 1, o doorgang naar de
privaten (aanbouw p). Geniereg. 1883, nr. f
privaten.
(21) 'Markiezenhof, 44 afb. 42.
(22) 'Markiezenhof, 38-39. Zie voetnoot 25.
(23) Hospitaal 2 en 3: Tisanerie. Zie voetnoot
25.
(24) Hospitaal 2: Tisanerie. Zie voetnoot 25.
(25) Hospitaal 1: Chirurgie. Pltgr. 1862, Fig. 1,
b of nr. 3 keuken van de manschappen; Ge
niereg. 1883: nrs. 2 politiewacht, 2a wacht
commandant en 3 bureau van de Int. com
mandant
