De Waterschans nr. 2 2003
10. Quartier vande portierse van het
Hoff, nu V.I.P. vertrek (13). Ook de
portierswoning maakte deel uit
van de in 1510 gebouwde vleugel
langs de Steenbergsestraat. In de
hospitaalperiode woonde er even
eens een portier. In de kazernepe
riode diende het vertrek, verder
onderverdeeld, voor het onder
brengen van arrestanten en hun
bewakers.26
De overige vertrekken in het Hof
zijn op de hier besproken platte
grond ongenummerd. De num
mers zijn door de drukker aange
bracht.
[111 Groote Voorsaal van het hoff te
genwoordig Hofzaal (1). Volgens
Meischke was de bouw van de
grote zaal begonnen in 1485. Hij
kwam in de plaats van een oudere
zaal die eens de kern van het oude
Hof had gevormd.27 Faure
noemde de zaal die van Sint
Christoffel. Hij vermeldde boven-
dien dat de hertogin van Arern-
berg in de zaal de kapel van het
Hof liet onderbrengen.28 Van
Mansfeld vertelde dat de zaal van
de Heilige Christoffel, dat ge
naamd [was], naar de afbeelding
van dien heiligen, welke boven de
schoorsteen in steen uitgehouwen is.
In de hospitaalperiode heeft men
de zaal gesplitst in een badzaal en
een bergruimte.29 De zaal werd
verder verkleind door het maken
van een gang die aansloot op de
overwelfde gang naar de keuken.
In de kazerneperiode diende het
vertrek als eetzaal voor de onder
officieren, later als hun vereni
gingszaal. Het afgesplitste deel
aan de Steenbergsestraat fun
geerde als regimentsbibliotheek.30
[12] Quartier des heere Marquis nu
Tuinzalen 1-3 (2-4). Dit waren, met
de zalen erboven, de privévertrek-
ken van de markies. Meischke si
tueert in de eerste, meest noorde
lijke kamer de eetzaal, in de
tweede een slaapkamer en in de
derde de stoof (bad) kamer. Ter
plekke van de eerste kamer be
vond zich reeds ca. 1400 een eet
kamer. De heer van Bergen op
Zoom liet het vertrek in 1485 nog
vóór de herbouw van de Hofzaal
opnieuw optrekken. De beide an
dere vertrekken maken deel uit
van het in 1506 gerealiseerde
woonkwartier. Er was een kapel
tegenaan gebouwd, die in 1709
werd afgebroken.31 Van Mansfeld
vermeldde hier het zogenaamd
Prince Quartier, zijnde een afzon
derlijk gebouw, door Maurits,
Prince de la Tour d'Auvergne, op het
laatst der 17e eeuw aangelegd32 en
[dat] uit versclieide ruime zalen, ka
mers en kabinetten bestaat, die alle
hun uitzigt hebben op een fraaie
bloementuin. In de hospitaalpe
riode voegde men de drie vertrek
ken samen tot één ziekenzaal.
Nadien werd deze opnieuw ge
splitst, eerst om te dienen voor on
derricht, onder andere als schenn
zaal, later als eetzalen of kantines:
één voor de manschappen en één
voor de officieren.33
[13] Parterre, tegenwoordig Franse
tuin (40).
Volgens Meischke lag hier reeds
na de uitbreiding van het Hof in
1514 een tuin. Deze had en heeft
nog een langwerpige vorm. Een
onregelmatigheid vormt de knik
in de zuidelijk tuinmuur langs de
(nu overwelfde) Grebbe. Hier be
vonden zich bovendien een galerij
en een drietal gebouwtjes met on
bekende bestemming.34 Van Mans
feld noemde het geheel nog, zoals
reeds vermeld, een fraaie bloemen
tuin. In de tijd van het hospitaal
was de tuin verhard tot een plein
dat nog in 1862 door een muur
was gescheiden van de achtertuin.
In 1883 was deze muur verdwenen
en lag er één grote open plaats,
waar men exercities hield. Dit wes
telijke gedeelte werd in 1877 ver
kleind door de bouw van een rei
nigingslokaal en kleinere lokalen.35
Bij de restauratie is de tuin in
'Franse' stijl opnieuw aangelegd.36
[14] Naamloos, nu keuken (5)
Meischke noemt dit vertrek een
'uitgebouwde kamer'. Hij kan ge
diend hebben als garderobe. Een
uitbouwtje in de hoek ernaast zou
er een secreet (toilet) zijn geweest.
De kamer werd ingekort bij de
vernieuwing van de tuingevel in
1709.37 In de hospitaaltijd bevond
zich hier een kamer voor de ziek-
oppasser. In de kazerneperiode
diende het als rustkamer voor de
militairen die in de aangrenzende
vertrekken (fysieke) oefeningen
hadden gedaan. Vervolgens was
het kantinebureau.38
[15] Naamloos vertrek, eertijds ge
splitst in twee kamers nu één zaal,
de Geheimraadzaal (7). De kamers
werden in 1505 als onderdeel van
het gastenverblijf gebouwd. In de
hospitaaltijd waren het kamers
voor de directeur. Meischke ver
meldt dat de twee vertrekken bij
de inrichting tot kazerne in 1819
tot één zaal zijn samengevoegd.39
In de kazernetijd was daarin eerst
een school- of schermzaal. Na
dien hadden de manschappen er
een kamer die vervolgens als gym
nastiekzaal werd ingericht40
[16] Naamloos plein, in onze dagen
de kleine binnenplaats (17). Van
Mansfeld vertelde: de derde basse-
cour is een langewerpige vier
kante plaats, met blauwe Namur-
sche stenen bevloerd. Dit pleintje
werd in de negentiende eeuw nog
verkleind door de bouw van een
reinigingslokaal.41
Op de plattegrond ontbreekt de
traptoren aan de zuidoostzijde
48*
De Waterschans nr. 2 2003
van de kleine binnenplaats. Deze
tweede traptoren maakte deel uit
van de uitbreiding van het Hof in
1506. Uiteraard veranderde de be
stemming nadien niet meer.42
[17] Naamloos, toren aan de
noordoostzijde van de kleine bin
nenplaats, met trappenhuis (12).
Meischke noemt de bouw van
deze traptoren in 1495 de belang
rijkste etappe in de voltooiing van
het zaalgebouw. Uiteraard veran
derde de bestemming nadien niet
meer.43
[18] Galerije (2003) tegenwoordig
arcade kleine binnenplaats (10 en
11Volgens Meischke is deze
kleine galerij ca. 1535 gebouwd
om op de eerste verdieping de
Blauwe Zaal met de gastenkamers
te verbinden.44 Door van Mans
feld een lange oveiwelfde gang
welke op colommen rust genoemd.
Reeds in de hospitaaltijd metselde
men de bogen dicht en richtte de
ruimten in als badzaal en kamer
voor de directeur. In de kazerne
periode waren er een werkplaats
voor de geweermaker, kamers voor
de onderofficieren en een berg
plaats voor de kantine onderge
bracht.45
[19] Naamloos, tegenwoordig kleine
hal (8) aan de zuidzijde van het Hof,
met keuken en binnenplaatsje (43).
Volgens Meischke vonnden deze
vertrekken garderobes, die eerst in
1531 en later in de zestiende eeuw
bij de gastenkamers werden ge
bouwd.46 In de hospitaaltijd waren
het kamers voor de directeur. Na
1819 maakten zij geen deel meer
uit van de kazerne maar bleven in
beheer bij de gemeente die ze af
zonderlijk liet bewonen.47
[20] Naamloos, nu nr. 16 en 16a
(overwelfde) gang. Meischke noemt
de gang als onderdeel van het in
1504 gebouwde huishoudelijk kwar
tier, een nieuw element in de
woonhuisarchitectuur. De aanslui
ting op de keukenvleugel en op de
grote Hofzaal is nadien gewij
zigd.48
Op de plattegrond niet getekend:
het trappenhuis, gelegen in een
uitbouw aan de zuidzijde van de
overwelfde gang, verrezen bij de
bouwcampagne van 1504.49
[21 Offices, in onze dagen entree
hal (18) en garderobe van het mu
seum (19). Dit onderdeel van het
huishoudelijk kwartier omvatte
een salette en een bottelarij.50 In
de hospitaaltijd waren er een con
ferentiekamer en (nog steeds) de
bottelarij. Tijdens de kazernepe
riode veranderden de bestemmin
gen meermalen.51
[22] keuke van het hoff nu museum-
magazijn (21). Meischke situeert
hier eveneens een keuken als on
derdeel van het huishoudelijk
kwartier. Ook in de tijd van de
hospitaalbestemming en in de ka
zernetijd bleef de keukenfunctie
gehandhaafd. Naast de doorgang
naar de achterplaats is nog een ka
mer getekend, door Van Mansfeld
omschreven als de daarnaast zijnde
kamer. Deze is later (opnieuw) bij
de keuken getrokken.52
[23] Raadkamer van het huijs van
Bergen tegenwoordig Domeinka
mer (22). Dit vertrek als onderdeel
van de kantoorvleugel uit 1508
was de zetel van de Raad- en Re
kenkamer van de markiezen. Van
Mansfeld vermeldde hier de leen
kamer zijnde een schoon vertrek
over enige jaren door schoon stuka
doorswerk aanmerkelijk verfraaid.
In de tijd van hospitaal en kazerne
bleef het vertrek in gebruik voor
administratieve doeleinden.53
[24] Naamloos, nu sacristie van de
kapel (23) en trappenhuis (24).
Meischke situeert hier de kamer
van de secretaris van de raad.54
Van Mansfeld noemde het vertrek
de griffie. In de tijd van hospitaal
en kazerne wisselden de bestem
mingen, maar de administratieve
doeleinden bleven overwegen.55
[25] Kamer van de Archiven, nu
Mariakapel (25). De oorspronke
lijke bestemming van dit over
welfde vertrek was archiefkamer
voor de markies en zijn raadshe
ren. Van Mansfeld noemt het eene
overwelfde en voor het vuur bevei
ligde Archiefkamer. In de hospi
taalperiode was er een linnenma
gazijn. Na 1883 kwam de oude be
stemming weer terug.56
[26] Naamloos, tegenwoordig ach
terplaats (37). Deze plaats is op de
hier besproken plattegrond zuiver
rechthoekig, bijna vierkant afge
beeld. Het plein heeft echter een
onregelmatige vorm doordat de
belendende gevels niet parallel lo
pen aan die van de achterzijde
van het hoofdgebouw. Bovendien
steekt het kleine stalgebouw op
het plein naar voren, waardoor de
voormalige conciërgerie naar ach
teren ligt. Meischke noemt de ge
bouwen aan de achterzijde van
het hof een losse groepering van
aparte eenheden. Aan de noord
zijde ligt een lange tuinmuur.57
Op de stadsplattegrond uit 1748
en de vrijwel gelijktijdige ma
quette staat aan de zuidwesthoek
van de achterplaats, tegen de tuin
muur, een afzonderlijk gebouw
aangegeven. Dit komt op de latere
plattegronden niet voor. Van Mans
feld noemde het achterplein de
4 9
(26) Hospitaal 18: Kamer van de portier. Pltgr.
1862, Fig. 1, 1' politiewacht. Geniereg. 1883.
nrs. 1 en 1 a Politiekamer van de onderoffi
cieren, 1 b afzonderingslokaal van de krijgs
raadarrestanten en 1 d Politiekamer van de
manschappen.
(27) 'Markiezenhof, 9-14.
(28) Faure, Histoire, 207-208.
(29) Hospitaal 19: Kamer ter bewaring van mi
litaire goederen, 20 Badzaal.
(30) Pltgr. 1862 Fig. 1, k', of nr. 1, eetzaal voor
de onderofficieren. Geniereg. 1883, nrs. 14
verenigingszaal voor de officieren en 14a regi
mentsbibliotheek.
(31) Faure, Histoire, 207-208; 'Markiezenhof,
2-7. 9, 25-28.
(32) Kennelijk onjuist: moet zijn Francois
Egon, in 1709.
(33) Hospitaal 16: Ziekenzaal. Pltgr. 1862, Fig.
1, nr. a' schennzaal; b' schoolzalen. Geniereg.
1883, nrs. 21 kantine voor de manschappen
en 21b kantine voor de officieren.
(34) 'Markiezenhof, 49.
(35) Hospitaal: Plein. Pltgr. 1862, Fig.l, z,
grote plaats of plein. Geniereg 1883, westelijk
gedeelte van de open plaats, waarop nr. 71
Reinigingslokaal, gebouwd in 1877, nr. 72 wa
terplaats en nr. 73, rijwielstalling.
(36) K. Booij, 'Een echt Frans fonteinbeeld in
de zogenoemde Franse tuin van het Markie
zenhof, De Waterschans 28 (1998) 15-21.
(37) 'Markiezenhof, 28 en 30.
(38) Hospitaal 17: kamer voor de Ziekenoppas
ser. Pltgr. 1862, Fig. 1. nr. 3 rustkamer. Genie
reg. 1883, nr. 20 bureau van de kantine.
(39) 'Markiezenhof, 28-30.
(40) Hospitaal 23 en 26 kamers van den Di
recteur. Pltgr. 1862, Fig. 1, e' of nr. 4 school en
scherm zaal. Geniereg. 1883, nr. 19 kamer van
de manschappen (1883) nadien gymnastiek
lokaal.
(41) Geniereg. 1883, nr. 22 of b Reinigingslo
kaal.
(42) 'Markiezenhof, 25-26. De traptoren ont
breekt ook op de plattegrond uit de hospi
taalperiode; Pltgr. 1862, Fig. 1. f wenteltrap;
Geniereg. 1883, nr. g, portaal [met wenteltrap],
(43) 'Markiezenhof, 14-16. Hospitaal, onge
nummerd. Pltgr. 1862, Fig. 1, j', wenteltrap; Ge
niereg. 1883, c.
(44) 'Markiezenhof, 55.
(45) Hospitaal 21: badzaal22: Kamer van den
Directeur. Pltgr. 1862, Fig. I. g' of nr. 5, onder-
offïcierkamer, h' of nr. 6 werkplaats van de ge
weermaker, i' of nr. 7 en 8 onderofficierska
mers. Geniereg. 1883 nrs. 15 en 16 rustkamers,
17 geweermakerswerkplaats met smidse
(1883) nadien bergplaats en 18 bergplaats van
de kantine.
(46) 'Markiezenhof, 54-55.
(47) Hospitaal 24 en 25: kamers van den Di
recteur. Pltgr. 1862, Fig. 1, d', dit gedeelte is
niet aan het land overgedragen. Geniereg.
1883: Woning bij de Gemeente in gebruik en
onderhoud.
(48) 'Markiezenhof, 23. Pltgr. 1862 Fig. 1. u
conidor. Geniereg. 1883, nrs. 12b en 14d.
(49) 'Markiezenhof, 23-24.
(50) 'Markiezenhof, 22-23.
(51) Hospitaal 13 conferentiekamer en \4 Bot
telarij. Pltgr. 1862, Fig. 1, onderofficierkeuken.
Geniereg. 1883, nrs. 12 compagniesbureel
(1883) nadien ziekenrapportlokaal, 12a keu
ken voor de officieren, 13 compagniesbureel
(1883) nadien wachtlokaal en 13a-d gang,
trappenhuis, bergplaats.
(52) 'Markiezenhof, 20-22. Hospitaal: \2: Keu
ken. Pltgr. 1862, Fig. 1, q keuken voor de man
schappen. Geniereg. 1883, nr. 10 idem.
(53) 'Markiezenhof, 30-32. Hospitaal 10: Bu
reau van den Directeur. Pltgr. 1862, Fig. 1, n of
nr. 39, onderadjudantkamer. Geniereg. 1883,
nr. 9 kamer (1883), nadien bureel.
(54) 'Markiezenhof, 31-32.
(55) Hospitaal 9: Bureau van den Directeur.
Ptlgr. 1862, Fig. 1,1 of nr. 38, onderadjudant
kamer. Geniereg. 1883, nr. 8 bureel reg. com
mandant, nadien archiefkamer, 9a gang
(56) 'Markiezenhof, 32-33. Hospitaal 8: Lin-
nenmagazyn. Pltgr. 1862, Fig. 1, j of nr. 37 on
deradjudantkamer. Geniereg. 1883, nr. 7 eet
zaal (1883) nadien archiefkamer.
(57) 'Markiezenhof, 43, 47.
