Lunet 'Zeeland' teruggevonden.
De Waterschans nr. 3 2003
Marco Vermunt
Sinds kort heeft Bergen op Zoom
een nieuw kantongerecht aan de
Zuid-Oostsingel. Het modem vorm
gegeven gebouw is neergezet in op
dracht van de Rijksgebouwen
dienst op een van de laatste stuk
jes 'glacis' aan de rand van Plein
XIII. Bij de bouwwerkzaamheden,
die al in 2002 begonnen, moesten
een kelder en een vijver worden
uitgegraven. Reden voor de sectie
Welstand, Archeologie en Monu
menten van de gemeente om het
terrein eerst archeologisch te on
derzoeken. De noordelijke kant
van Plein XIII maakte in het verre
verleden deel uit van de vesting-
gronden rondom de stadskern. Al
eerder waren hier resten van de
vestingwerken tevoorschijn geko
men. Zo vonden arbeiders bij de
aanleg van een riool in 1950 een
gedeelte van een onderaardse
gang in de Burgemeester van Has
seltstraat. In hetzelfde jaar werden
bij de bouw van het postkantoor
stukken van een harnas en hel
men gevonden, mogelijk afkom
stig van het beleg van 1622. Toen
op dezelfde plek in 1994 het
stadskantoor in aanbouw was,
troffen bouwvakkers een skelet en
stukken mortiergranaat aan, die
getuigden van het beleg van 1747.
In de jaren '80 en '90 werden on
deraardse gangen gevonden on
der het GGD-kantoor aan de
Zuid-Oostsingel en onder het be
drijfsgebouw 'De Unie' naast het
stadskantoor.
Op 7 juni 2002 zijn met een
graafmachine enkele proefsleuven
gegraven op het terrein van het
kantongerecht. Dichtbij de Zuid-
Oostsingel kwam op minder dan
een meter diepte een gemetselde
8 O
muur aan het licht. Het verloop
van deze muur is met de graafma
chine verder blootgelegd. Het re
sultaat was een 40 meter lange
noord-zuid gerichte muur, die aan
het zuidelijke einde een bocht
maakte en onder het voormalige
schoolgebouw verdween. De muur
was een halve meter breed, opge
bouwd uit oranje-rode bakstenen
en aan de bovenkant keurig afge
werkt met op hun kant gemet
selde gele ijsselsteentjes. Hoe
diep de muur gefundeerd was,
kon niet worden achterhaald. Dit
moet tenminste 2 meter zijn ge
weest.
De muur is schoongemaakt, gefo
tografeerd en ingemeten door de
landmeters van de gemeente.
Van de 18de eeuwse vestingwerken
bestaan nauwkeurige kaarten. Over
de herkomst van het muurwerk be
stond geen twijfel: het bleek een
restant te zijn van het lunet 'Zee
land', aangelegd in de eerste helft
van de 18de eeuw, toen de vesting
onder leiding van Menno van
Coehoorn ingrijpend werd ver
nieuwd. Aan de bouw van (onder
meer) lunet Zeeland werd in 1701
begonnen (1). De lunetten ofwel
'flêches' waren V-vormige aard
werken met twee lange facen of
wel walkanten. De facen van Zee
land waren elk 60 meter lang, dus
nog een 20-tal meters van de
muur moet onder de Zuid-Oost
singel liggen. Voor de facen lag
een ondiepe droge gracht. Aan de
stadskant was de wal verstevigd
met een gemetselde muur, de zo
genaamde escarp. De buitenzijde
van de gracht was voorzien van
een contrescarpmuur, ook wel
buitengrachtsboord genoemd. De
lunetten herbergden belangrijke
wapenplaatsen en lagen het verst
verwijderd van de hoofdwal. Tij
dens een belegering moest de ver
dediging van hieruit zolang rnoge-
De Waterschans nr. 3 2003
o°
lijk volgehouden worden. Buiten
de lunetten en de bedekte weg
langs de hoofdgracht lag het gla
cis: een hellend terrein dat de na
dering van de vijand vrijwel
onmogelijk maakte. Van groot be
lang waren ook de onzichtbare
werken in de vorm van de zoge
naamde tegenmijngangen of mi
neurgangen. Dit waren onder
aardse gemetselde gangen van
waaruit vijandige stellingen kon
den worden opgeblazen (2). De
vesting Bergen op Zoom had aan
de zuidoostelijke zijde en op Kijk-
in-de-Pot van dit soort gangen.
Vanuit de bedekte weg rond de ra
velijnen en de bastions boden
poorten toegang tot de gangen,
die tot ver onder het glacis door
liepen. De vier langste gangen 100
tot 150 meter) bevonden zich on
der het hart van de lunetten. In to
taal waren er tussen de Prins Bern-
hardlaan en de Stationsstraat 22
van dergelijke tegenmijngangen.
Op Kijk-in-de-Pot lagen er nog
eens drie. Verder waren twee rave
lijnen voorzien van een doolhof
van onderaardse gangen: een on
der de Coehoornstraat en een on
der de Meeussenstraat. De ko
mende vervanging van de riolen in
de Zuidsingel en Zuid-Oostsingel
zal naar verwachting nog veel van
deze gangen aan het licht brengen.
Het gevonden muurwerk op Plein
XIII is met zekerheid de contres
carpmuur van het lunet geweest.
Ook de gebogen vorm van de zui
delijke punt wijst daarop. Aan de
oostzijde zat aarde van het glacis
tegen de muur, aan de andere
kant lag de droge gracht. Enkele
dagen na de vondst is met de
graafkraan geprobeerd om ook de
escarpmuur, de eigenlijke face
van het lunet, bloot te leggen. Op
de verwachte plaats, 6,50 meter
verderop, werd helaas alleen nog
maar een spoor van baksteenpuin
gevonden. De escarpmuren waren
bij de ontmanteling van de ves
ting (ter plaatse gebeurde dat in
1869) helemaal, tot de bodem toe
verwijderd om de steen opnieuw
te gebruiken als bouwmateriaal.
Waarom niet ook de andere muur
is geslecht, blijft een raadsel. Ook
elders in de vestinggordel is dit
verschijnsel te zien: op de ene
plaats zijn alle muren verwijderd
en op de andere plaats zit het
complete werk nog in de grond.
De kwaliteit van de stenen en de
gebruikte specie zal zeker een rol
hebben gespeeld.
Helaas kon de tegenmijngang on
der het lunet Zeeland niet onder
zocht worden. Vanuit de hoofd
gracht lopen twee gangen onder
de verpleegstersflat van het ABG
door om vlak aan de straat bijeen
te komen. Van daaruit loopt één
gang onder de Zuid-Oostsingel
door, passeert rakelings de tuin
muur naast het schoolgebouw en
loopt nog een flink aantal meters
zuidwaarts door tot onder het par
keerterrein. Uiteraard is niet be
kend hoeveel er van deze tegen-
mijngang werkelijk nog bewaard is
gebleven. De gang lag een paar me
ter naast de vijver van het kanton
gerecht, onder een aantal kabels en
leidingen en was derhalve onbe
reikbaar voor de graafmachine.
Na de vondst is de lunetmuur ge
deeltelijk afgegraven om de aanleg
van het vijverbassin mogelijk te
maken. Het idee om de muur
zichtbaar te laten of terug te metse
len in de vijver strandde helaas op
de hoge kosten.
8 1
1. W.A. van Ham, 'Merck toch hoe Sterck'.
Studies uit Bergen op Zoom 4. Bergen op
Zoom 1982, p. 78.
Afb. 1. De lunetmuur tijdens de
opgraving. Foto: J.M. Visser
4/&.2. De positie van
het lunet onder het
kantongerecht.
Tekening auteur.
Kantongerecht
2. Zie ook: M. Vermunt, 'Een kijkje onder de
Kiek Opgravingen van de vestingwerken
Kijk in de Pot," de Waterschans XXIX-2,
1999, p. 38-42.
