De Waterschans nr. 3 2003
verlichting zijn geslaakt, toen Ma
ria Henriëtte in 1722 het bestuur
over het Markiezaat opdroeg aan
haar grootmoeder Maria Hen
riëtte Theresia del Caretto, herto
gin-weduwe van Arenberg en Aar
schot. Op 15 februari van dat jaar
trad de jonge markiezin in Bergen
op Zoom in het huwelijk met de
Duitse vorst Johan Christiaan Jo
seph van Palts-Sulzbach (1700-
1733), keurvorst van de Rijnpalts
en prins van Sulzbach. Op 10 de
cember 1724 werd het paar ver
blijd met de geboorte van een
jongen. Karei Theodoor. Hij zou
de laatste markies van Bergen op
Zoom worden, maar dat was nog
niet te voorzien toen hij in Dro-
genbosch (bij Brussel) in een kas
teel van zijn overgrootmoeder, de
eerder genoemde hertogin-we
duwe van Arenberg en Aarschot,
op de wereld kwam.
De bestuurswisseling was blijk
baar niet bevorderlijk voor een
goed beleid. De boeken werden
slecht bijgehouden en de finan
ciën raakten zo in de war dat de
Haagse Raad van Brabant beslag
liet leggen op het meubilair in het
Markiezenhof. Door de vroege
dood van Maria Henriëtte - zij
stierf op 18 juli 1728 in Hilpolt-
stein in Duitsland, nog geen twin
tig jaar oud - was het wederom
een kind dat het Markiezaat erfde.
Karei Theodoor moest bij de
dood van zijn moeder nog vier
jaar worden. Zijn vader ver
trouwde het bestuur weer toe aan
hertogin Maria Henriëtte There
sia. De Raad van Brabant hief het
beslag op en vond goed dat de
meubelen in Brussel werden ver
kocht. Het paleis was daarna niet
geheel uitgekleed, want de raad
en rekenkamer evenals het Leen
hof en het archief bleven erin ge
vestigd. Ook woonden er enkele
hoge ambtenaren in het complex
zoals de commissaris-generaal
(vanaf 1742), de geheimraad en de
raad-intendant, maar ook een con
ciërge. De commissaris-generaal
was de hoogste ambtenaar van de
markies in de Nederlanden. Hij
bestuurde er alle bezittingen en
goederen van de markies. Deze
functionaris nam ook de taak van
Maria Henrietta Theresia over, na
dat Karei Theodoor zijn groot
moeder in 1742 had ontslagen.
Om ruimte te krijgen voor de
ambtenaren heeft men vóór 1740
AJb.4. Maurits van Saksen (Maurice de
Saxe 1696-1750) was een bastaard van
Augustus II de Sterke, keurvorst van
Saksen en koning van Polen. Sinds
1720 was hij in Franse dienst en klom
op tot maarschalk. Hij won o.a. de
veldslagen bij Fontenoy (1745),
Raucoux (1746) en Lafeld (1747) en
veroverde Bergen op Zoom (1747) en
Maastricht (1748).
de galerij op de grote binnen
plaats dichtgemaakt. Ook de gale
rij op de kleine binnenplaats is
lang dicht geweest.
4. De Oostenrijkse
Successieoorlog 1740-1748
In 1740 brak de oorlog uit die
voor Bergen op Zoom zo fataal
zou aflopen. Het geweld begon na
het overlijden van keizer Karei VI
in 1740. Toen bleek weer eens hoe
waardeloos verdragen en beloften
in de politiek kunnen zijn. Prui
sen dat de Pragmatieke Sanctie
van Karei VI had ondertekend,
eiste van Maria Theresia dat ze af
stand zou doen van Silezië. De
aartshertogin weigerde en Frede-
rik II de Grote viel daarop Silezië
binnen. Frankrijk zag de kans
schoon om Habsburg te vernede
ren en steunde Pruisen, hoewel
het toch ook de Pragmatieke
Sanctie had erkend. Beieren
steunde de aanvallers in de hoop
op landgewin en de keizerskroon.
Maria Theresia zocht steun bij
Engeland en de Republiek. Enge
land had het moeilijk, want de ko
ning van Engeland was ook ko
ning van Hannover dat aan Prui
sen grensde. De Republiek pro
beerde Maria Theresia hulp te
bieden, maar zonder in de oorlog
te worden betrokken. In die tijd
was zoiets mogelijk. Engeland en
de Republiek vroegen zich wel vol
zorg af, of Frankrijk de Oosten
rijkse Nederlanden met rust zou
laten. Zowel voor Londen als voor
Den Haag stond vast dat Frankrijk
in geen geval dat gebied mocht
veroveren. Tot 1744 liet Frankrijk
inderdaad de Nederlanden onge
moeid. Het was wel in oorlog met
Engeland, maar dat ging meer om
de koloniën in Voor-Indië en Ca
nada.
In 1744 veranderde de situatie.
Franse troepen vielen de Oosten
rijkse Nederlanden binnen en be
legerden de barrièresteden. Die
waren zo verwaarloosd door de
Staten-Generaal, dat aan weer
stand amper viel te denken. De
ene vesting na de andere bezweek
en de Fransen rukten steeds ver
der op naar het noorden. Engelse,
Oostenrijkse en Nederlandse troe
pen probeerden in 1745 bij Fon
tenoy onder leiding van de hertog
van Cumberland, een zoon van
de Engelse koning George II van
Hannover, de Fransen tegen te
houden, maar de Franse opperbe
velhebber maarschalk Maurits
Aft).5. Portret van koning Lodewijk XV
van Frankrijk (1715-1774) op 20-jarige
leeftijd. Schilderij van Rigaud. (Museum
van Versailles).
De Waterschans nr. 3 2003
Aft). 6. De Franse gevel van het Markiezenhof. (Uit: Jan Houdijk: Heerlijk Huis van
Bergen. Bergen op Zoom 1993 met foto's van Studio Marcant, Hoogerheide).
van Saksen, een halfbroer van Au
gust 111, keurvorst van Saksen en
koning van Polen, bracht het
Pragmatieke leger een smadelijke
nederlaag toe. De verdere bezet
ting van België was toen niet
moeilijk meer. Ook steden als
Brussel en Antwerpen vielen in
Franse handen. Wat zou Lodewijk
XV doen? Hij merkte dat de Re
publiek vrede wilde en probeerde
daarom met verleidelijke voorstel
len de Republiek los te weken van
Engeland, maar zo ver durfden de
Staten-Generaal het niet te laten
komen.
In 1747 liet de Franse vorst weten
dat hij onmogelijk het grondge
bied van de Republiek nog langer
kon ontzien. Op 17 april 1747 trok
een Franse legerafdeling onder
bevel van de graaf van Löwenthal
Zeeuws-Vlaanderen binnen en
veroverde in één maand Sluis, Sas
van Gent, Hulst en Axel. Er ging
een schok door de Republiek. Net
als in 1672 schreeuwde het volk
om een stadhouder. Die zou de
oorlog tot een goed einde bren
gen en de ingeslopen misbruiken
uitroeien. Het moest maar eens
afgelopen zijn met de onderons
jes van de Staatsgezinde rege
ringspartij. Een korte revolutie
bracht zonder bloedvergieten de
Prinsgezinden aan de macht. In
de Friese stadhouder Willem IV
van Oranje-Nassau zag het volk
de reddende engel, de sterke man.
Ajb. 7. Johan Christiaan van Palts-
Sulzbach (1700-1733), echtgenoot van
Maria Henriëtte de la Tour d'Auvergne
(1708-1728). Dit schilderij van J. Hatten-
bach hangt in het Markiezenhof
(Foto van het RABOZ).
Het duurde dan ook niet lang of
alle gewesten schaarden zich ach
ter hem. Hij verhuisde van Leeuw
arden naar Den Haag en nam als
kapitein-generaal het opperbevel
op zich. De Staatsgezinde regen
ten maakten plaats voor de Prins
gezinde.
5. Maastricht of
Bergen op Zoom?
Frankrijk stond er voor wat Eu
ropa betreft in de zomer van 1747
goed voor. Met de verovering van
de Zuidelijke Nederlanden had
het een sterke troef in handen.
Maurits van Saksen vroeg zich af,
welke vesting hij eerst zou aan
pakken. Hij twijfelde tussen Maas
tricht en Bergen op Zoom. Laatst
genoemde stad had de faam dat
ze niet in te nemen was. Dat was
nog geen enkele aanvaller gelukt.
Men noemde haar daarom La Pu-
celle, de Maagd. Maastricht was
belangrijk, omdat het op de ver
bindingsweg tussen Oostenrijk en
de Republiek lag. De Pragmatieke
legerleiders: de Oostenrijkse veld
maarschalk prins Batthyanyi, de
Engelse prins van Cumberland en
de Staatse legerleider prins Wal
deck, trokken hun hoofdmacht
samen bij Brasschaat en bedreig
den zo Antwerpen. Maurits van
Saksen was daar niet bang voor;
hij had voldoende troepen in die
stad. Het kwam dan ook niet tot
Afb.8. Ulrich Frederik Waldemar, graaf
von Löwenthal 1700-1755. Deense
edelman. Diende als militair achter
eenvolgens in Oostenrijk, Polen,
Rusland en vanaf 1743 in Frankrijk
Begon daar als luitenant-generaal.
Mocht zich na de verovering van
Bergen op Zoom maarschalk noemen.
(Prent ontleend aan De zure druiven
van 1747, Bergen op Zoom 1997, p.6)
93
