m
41
Meer ^eten Op-er de pïaterSchanS?
De Waterschans nr. 4 2003
De Waterschans nr. 4 2003
'"Stt D -
T liBmi i r"
I
De Waterschans, een
vergeten vestingwerk
Ham, WA. van Merck toch hoe sterck (Studies uit Bergen op Zoom nr. 4
p. 50, 84, 93, 95, 107-111) Bergen op Zoom, 1982
Ham, WA van De Waterschans in: De Waterschans jrg. 25 (1994) nr. 2 p.
74-75; eerder verschenen in; De Waterschans jrg. 13 (1983) nr. 2 p. 3-4)
Voetnoot redactie: We verwijzen graag naar het plan van de gemeente
Bergen op Zoom, weergegeven in de brochure: Watervisie Vestigstad Ber
gen^ op Zoom (sector Ruimtelijke Ontwikkeling en Beheer), Bergen op
Zoom, december 2002, paragraaf 4.1: Geertuidapolder-Waterschans.
Bij uitgeverij De Fontein verscheen onder het pseudoniem IBIS een
sympathiek boekje met de titel KOERIER VAN DE ROVER. De omslag
vermeldt dat de schrijfster als ouder intensief meehielp op school en
zich ontwikkelde tot ervaringsdeskundige in het werken met kinderen
met leesproblemen. Inhoud en uitvoering van het boek zijn dan ook af
gestemd op deze doelgroep. Te koop bij de boekhandel (ISBN 90 261
19763), prijs: 12.50 euro. De Stichting Vrienden van Fort de Roovere en
de West-Brabantse Waterlinie kunnen het van harte aanbevelen!
1 38
1 39
nieuwe ommuring van zowel de stad
als de haven was er niet.
Het begin van de Tachtigjarige Oor
log (1568-1648) deed de noodklok lui
den. Toen in 1572 Den Briel werd inge
nomen door de Geuzen, werd men
zich ervan bewust dat de stad in de
toekomst beter versterkt moest zijn. In
januari 1574 werd een gevecht gele
verd op de Schelde vlakbij Bergen op
Zoom en Reimerswaal. Kort na het ge
vecht gaf de koning opdracht Bergen
op Zoom, Steenbergen en Tholen te
versterken. Hiermee werd pas begon
nen na het beleg door de Spaanse
veldheer Parma, die in het najaar van
1588 tevergeefs probeerde de stad in
handen te krijgen, Er werden ravelij
nen, bolwerken en meerdere buiten
werken aangelegd: nieuwe verdedi
gingswerken waarmee de vesting vol
deed aan de eisen van haar tijd.
Een nieuw beleg vond plaats in 1622,
ditmaal door de Spanjaard Spinola.
Maar net als Parma verloor ook hij de
strijd. In 1628 en 1629 werd een verde
digingslinie aangelegd tussen Bergen
op Zoom en Steenbergen. Deze linie
zou de noordkant van Bergen op
Zoom beschermen, waardoor men
zich nu kon richten op de vestingwer
ken aan de zuidkant van de stad.
De Vrede van Munster betekende het
einde van de Tachtigjarige Oorlog en
het begin van een tijdperk van rust.
Deze zou echter van korte duur zijn.
Oorlogen met Munster (1666) en
Frankrijk (1672) luidden opnieuw de
noodklok voor de vestingwerken van
Bergen op Zoom. De nieuwe onrust
was aanleiding voor de grootse plan
nen van Menno van Coehoorn: de
vervallen vestingwerken maakten
plaats voor nieuwe; de stad werd
voorzien van een nieuwe omwalling.
Bergen op Zoom droeg de bijnaam
'La Pucelle' (de Maagd): men
meende dat de vesting zeker nu on
neembaar was. Niets was minder
waar.
Drie jaar later, in 1747, werd Bergen op
Zoom namelijk ingenomen door de
Fransen, die de stad bezetten tot de
cember 1748, In januari 1795 trokken
de Franse troepen opnieuw de stad
binnen, ditmaal zonder slag of stoot.
In 1814, nadat de Engelsen hadden
geprobeerd met een verrassingsaan
val de vesting in te nemen, werd de
vrede getekend. Intussen was de linie
tussen Bergen op Zoom en Steenber
gen slecht onderhouden, geslecht of
verkocht, waardoor de noordelijke
zijde van de stad moeilijk verdedig
baar was. Bergen op Zoom was nu
■j - -
ipJPW- - -
La>3
1IId
slechts nog een vesting van middel
matige sterkte en dutte langzaam
aan in als vestingstad,
In 1854 werd de linie tussen Bergen op
Zoom en Steenbergen voorgoed op
gegeven en men was inmiddels be
gonnen met de afbraak en de ver
eenvoudiging van verschillende ves
tingwerken. Op 16 januari 1867 werd
bij Koninklijk Besluit de vesting Bergen
op Zoom na drie eeuwen voorgoed
opgeheven. Alle vestingwerken wer
den gesloopt, met uitzondering van
de Gevangenpoort, het Ravelijn en
de Waterschans,
De naam van dit tijdschrift is bij velen
bekend, maar waar die naam van
daan komt niet. Het antwoord
daarop is een vergeten vestingwerk
van de voormalige vesting Bergen op
Zoom: de Waterschans. Dit fort werd
aan het einde van de 16e eeuw aan
gelegd aan de Kop van het Hoofd, bij
de toenmalige havenmonding. De
Waterschans moest deze namelijk be
schermen tegen aanvallen van vijan
den.
De haven van Bergen op Zoom was
van levensbelang voor de stad. Er
werden levensmiddelen de stad bin
nengebracht en konden handelaren
hun waren aanvoeren. Ook vormde
ze de toegangsweg naar de stad
voor manschappen, die werden inge
zet bij de verdediging, Deze was als
het ware de sleutel tot de stad. Het
was dan ook van groot belang dat
de haven goed verdedigd werd te
gen vijanden. Wanneer die door een
vijand zou worden ingenomen, zou
dat het einde betekenen voor de ver
bindingen van Bergen op Zoom met
de gewesten Holland en Zeeland,
met alle gevolgen van dien.
Na de inname van Den Briel door de
Geuzen in 1572 en na diverse aanval
len in Holland en Zeeland, besloten
de Spanjaarden Bergen op Zoom ex
tra te gaan versterken. Men richtte
zich hierbij met name op de haven
monding, in de hoop dat die niet
door rebellen werd bezet. Zodoende
werden er in 1573 onder andere
wachthuizen en borstweringen aan
gebracht.
De eerste vermelding van een fort bij
de havenmonding dateert uit augus
tus 1582, ruim voor de komst van
Parma in 1588. Dit 'Grote Fort buiten
de Sint Jacobspoort aan de Water-
cant' werd bemand door een Zeeuws
garnizoen. De polders van het Zuid-
land die het fort omringden waren
Afb. 2: Luchtfoto van de huidige situ
atie van de vroegere havenmonding
met de Waterschans, waarvan de
contouren nog duidelijk te onder
scheiden zijn. Foto door G 's-Graven-
dijk, 1979.
sinds 1570 ondergelopen, waardoor
het fort bij een eventuele aanval
moeilijk ingenomen kon worden. In
1584 werden ook de polders van het
Noordland onder water gezet. Omdat
de verbinding van het fort met de
stad was komen te vervallen, werd in
1587 ten oosten van het fort een
strook van het Zuidland opnieuw be
dijkt. Daardoor ontstond een nieuw
poldertje, het Stadspoldertje, ook wel
Sint Jacobspolder genoemd. Ten zui
den van dit poldertje werd een jaar
later een tweede havenkanaal ge
graven en van een buitendijk voor
zien,
Het fort, dat rond 1584 was voltooid,
droeg de naam van de eerste com
mandant die er gelegerd was, de
hopman Hans van Valckenborch. Be
halve de naam Valckenborch werd
echter ook de naam Zuidfort of Zuid
schans gebruikt, verwijzend naar het
kleinere fort aan de noordkant van
de havenmonding. De Zuidschans
kreeg in 1596 haar uiteindelijke vorm
van een onregelmatige vijfhoek met
op iedere hoek een puntvormig bas
tion. Het gehele fort was in aarde op
getrokken. De noordelijke flank, gren
zend aan de havenmonding, was
voorzien van bakstenen keermuren
om verval door de sterke waterstro
ming tegen te gaan. In het midden
van deze lange zijde aan de noord
kant was tevens een extra bastion
aangelegd. Aan de westkant van de
Zuidschans stond een 'redoute', een
stenen wachttoren,
De buitenwal van de Zuidschans werd
sinds 1592 beschermd tegen het
vloedwater door middel van een
tweede wal met twee bastions, aan
de zuid- en oostzijde. Achter de bui
tenwal liep een 'contrescarp', een
vanaf de landzijde niet zichtbare, ver
dedigbare weg, In de loop der jaren
brak de buitenwal meerdere malen
af door toedoen van vloedstromen
van de Schelde.
Het binnenterrein van het fort was on
geveer 100 bij 100 meter groot. Het
was bebouwd met tenminste vijf
grote stenen gebouwen of groepjes
gebouwen. Deze gebouwen dienden
als officierswoningen, bedrijfsruimten
en soldatenbarakken. In de 19e eeuw
bevond zich in de noordoostelijke
hoek van het fort een kruitmagazijn
op een zandterp.
Eigenlijk is er sinds 1596 nauwelijks iets
veranderd aan het uiterlijk van de
Zuidschans. Een van de weinige aan
passingen was de aanleg van twee
geschutsstellingen ten zuidoosten van
het fort rond 1780. Deze waren nodig
om het fort te verdedigen tegen aan
vallen vanaf de slikken tussen het fort
en Kijk in de Pot, die in de loop der ja
ren droog waren komen te staan, De
naam van het fort veranderde wel.
Rond 1647 verdween de Noord
schans, waardoor de naam Zuid
schans in onbruik raakte. Steeds vaker
werd zij Waterfort genoemd of zoals
tot op de dag van vandaag Water
schans.
Toen in 1867 de vesting Bergen op
Zoom werd opgeheven werden na
genoeg alle vestingwerken afgebro
ken. De Waterschans werd slechts ge
deeltelijk gesloopt. De gronden
rondom de Waterschans werden in
1875 opgekocht door Zeeuwse on
dernemers, ten behoeve van de oes
ter- en mosselkweek. Op het voorma
lige fort werden bedrijfsgebouwtjes
geplaatst.
Ook heden ten dage wordt het
grootste gedeelte van de Water
schans in beslag genomen door be
drijven, Daarnaast staan er twee
woonhuizen. Van de bakstenen keer
muren aan de noordzijde van het
voormalige fort is ongeveer een
derde deel nog steeds zichtbaar, De
opgeworpen bastionpunten zijn in de
loop der jaren behoorlijk afgevlakt en
geëgaliseerd, waardoor de Water
schans ter plaatse nauwelijks meer te
herkennen is: de contouren van het
fort zijn slechts vanuit de lucht goed
te zien. Door de huidige 'onzichtbaar
heid' van de Waterschans, is het fort
bij de meeste Bergenaren niet be
kend. Het is een vergeten vesting
werk,
