De Waterschans nr. 4 2003
treurd door zijn Bergenaren. Hij
rust in de Theatinerkirche van
München, temidden van familiele
den van de dynastie Wittelsbach,
het vorstenhuis dat van 1180 tot
1918 Beieren bestuurde, eerst als
hertog (tot 1806) en daarna als ko
ning.
Enkele bijzonderheden die zich in
Bergen op Zoom tijdens de laatste
markies voordeden, willen we nog
kort vernielden.
Op 30 juni 1751 brak er brand uit
in de kerktoren, waar men bezig
was met herstelwerkzaamheden. Al
gauw deed het gerucht de ronde
dat de katholieken er meer van
wisten, maar geheel ten onrechte;
zij steunden juist de wederopbouw
van de Gertrudiskerk.
In 1759 huurde het pas opgerichte
"Collegie van 't musiek" de boven
zaal en twee zijkamers van de
Vleeshal (Grote Markt 23). Het ge
zelschap gaf daar uitvoeringen,
maar mocht dat niet doen als in de
benedenzaal vlees werd verkocht.
In 1772 hield het "Collegie" op te
bestaan. In 1793 huurde T. van
Gustenhoven de bovenzaal voor
het opvoeren van muziek- en to
neelstukken en om er partijtjes te
organiseren. Bijeenkomsten van de
vrijmetselarij mochten er echter
niet plaatshebben.
Op 28 juni 1761 werden Karei
N JE
DES-fil
Afb.10. Het incident van Goejanverwellesluis, waar een patriottisch vrijcorps prinses
Wilhelmina terugstuurde naar Nijmegen. Dat leidde tot de inval van een Pruisisch
leger van 25.000 man.
Theodoor en zijn echtgenote ver
blijd met de geboorte van een
zoon, maar de vreugde duurde erg
kort; de volgende dag overleed de
troonopvolger. Bij zijn dood in
1799 liet de markies geen wettige
troonopvolger na. Wel had hij
meerdere bastaarden. In hetzelfde
jaar gaf Johannes Faure zijn boek
uit over de geschiedenis van Ber
gen op Zoom, de "Histoire abrégée
de la ville de Bergen-op-ZoomDe
pths son origine jusqu'a ce jour. Avec
une idéé du fameux Siège de 1747
de ses suites funestes, ainsi que du
rétablissement de la ville". 's Gra-
venhage 1761. Het was een belang
rijke mijlpaal in de geschiedschrij
ving van de stad.
In 1779 was de stad getuige van
een schoolsluiting, althans van een
bevel daartoe. Dat bevel kwam van
de plaatsvervanger van de dros
saard en het betrof de school van
de lutheraan Johan Coenraad
Launspach. Deze schoolmeester
was koster en voorlezer van de lu
therse kerk en verdiende verder
wat geld met het houden van een
school. Dat was in strijd met de
plakkaten, want alleen de gerefor-
AJb.ll. Twee patriottische tijdschriften
uit de tweede helft van de 18^e eeuw.
1 50
De Waterschans nr. 4 2003
meerden mochten scholen heb
ben. Omdat de kinderen school
geld betaalden aan de man of
vrouw voor de klas, vormden niet-
gereformeerde scholen een verlies
aan inkomsten voor de calvinisti
sche leerkrachten. Vandaar dat de
kerkenraad bij tijd en wijle de over
heid attent maakte op de clandes
tiene schooltjes. Launspach moest
na negen jaar zijn school opheffen.
Maar het bleef kennelijk bij een
bevel, want in 1782 stond hij in ie
der geval nog voor de klas.
Het aantal katholieken bleef
groeien. De kerk op de Koren
markt kon 's zondags het aantal
bezoekers niet meer aan. De aan
stelling van een tweede kapelaan
bleek nodig en dat gebeurde in
1780. Het jaar daarop bezocht
monseigneur J.Th.J. Wellens, bis
schop van Antwerpen, Bergen op
Zoom. Het was voor de eerste keer
sinds 1580 dat de katholieken hun
bisschop welkom konden heten.
Wellens verbleef enkele dagen in
Essen om daar het vormsel toe te
dienen. Samen met pastoor
P.J. Boenders bracht hij een be
zoek aan de gouverneur van de
stad en aan enkele andere notabe
len. De gouverneur vereerde reeds
de volgende dag de bisschop met
een tegenbezoek.
Ook de opvolger van Wellens, mgr.
C.F. de Nelis, kwam naar Bergen
op Zoom (april 1787), maar toen
om een conflict op te lossen tus
sen pastoor Boenders en de ge
broeders Van Mattemburgh, twee
hoge ambtenaren van de markies.
Er waren problemen over de uit
breiding van het kerkgebouw. Tot
een oplossing kwam het blijkbaar
niet, want een jaar later was mon
seigneur weer in de stad. Ook met
zijn kerkenraad kwam de pastoor
in botsing, doordat hij eigenmach
tig een offerblok opende. De raad
liet daarop de sloten veranderen.
In 1793 was er opnieuw onenig
heid. toen over het wel of niet ko
pen van kerkelijke goederen uit
Belgische kloosters, die op bevel
van hogerhand waren opgeheven.
Tot zijn dood in 1807 bleef de
blijkbaar niet zo gemakkelijke zie
lenherder in functie. Intussen had
den er in Bergen op Zoom zeer in
grijpende veranderingen plaatsge
vonden.
Literatuur:
Wie meer wil weten over dit onder
werp zij verwezen naar de volgende
boeken en artikelen:
Charles de Mooij: Geloof kan Bergen
verzetten. Reformatie en katholieke
herleving te Bergen op Zoom 1577-
1795. Hilversum 1998. Van dezelfde
auteur: Over Aristocraten, Keezen en
Preekstoelsklimmers; voorgeschiedenis
en totstandbrenging van de omwente
ling van 1795 te Bergen op Zoom. Til
burg 1981.
Hans Rail: Kurfurst Karl Theodor. Re-
gierender Herr in sieben Landern.
Mannheim-Leipzig-Wien-Zürich 1993.
H.H. Zwager: Nederland en de Verlich
ting. Bussum 1972. Voor de vader
landse geschiedenis: Jonathan I. Is
raël: De Republiek 1477-1806. Frane-
ker 2001 (5de druk); Wantje Fritschy
en Joop Toebes (red.): Het ontstaan
van het moderne Nederland. Staats- en
natievorming tussen 1780 en 1830, Nij
megen z.j. Voor de algemene geschie
denis: D.J. Roorda e.a. Overzicht van
de Nieuwe Geschiedenis. De algemene
geschiedenis van het einde der Middel
eeuwen tot 1870. Groningen 1983.
Afb.12. Twee leden van de familie Drabbe, Johannes (links) en Matthijs. De portretten zijn geschilderd in 1731 door Johannes Volle
vens en hangen in het zogenaamde Drabbekamertje van het Markiezenhof. Johannes was thesaurier-generaal van de markies en
zijn neef Matthijs was rentmeester van de markies (Foto van Rinus Verheggen.
1 51
3> 35
VA 1ST BEIS"
3) JE
T E UTRECHT Bij
GÏSBFJtT TIM ON van PADDE NBUB.G, amstïiïdam Jiff J.
MBCCLXXÏI.
iy7<ï
