Q
tBeCdpbmgcöcc^taöt
De Waterschans nr. 4 2003
34
-'aS-
De Waeerschans nr. 4 2003
p. n
vVttix)E Öi* fieeim, hwJsaM
f -'7'P'- \H* c-zi,
&taüt ban bergen tg hupten aïïe bafte mewoiten en fcïmften battmenfcöett
.3
1»! 4^^ 'f U e-ïyUf ,„^,i,.i
rf'< /«"-wEf. p" 'Ga r.r^- ft*D v„„ PU G
'tv v» i^1
U/k
-••■:,h; ^C|
0/
W V^njA tvu4r
^ftK^ügSr4
p/™D>-G C^vLCf.^
I
?^r* ^%i'. G- ;pp^-
i--^<
SCGff^/^sJ±£t?ft* ^«^.spw
G XXX
ken overgeschreven in dikke, om
vangrijke registers. Maar ook die
boeken waren niet erg overzichte
lijk. Daarom schreef De Rouck
voor zichzelf en zijn collega's het
genoemde handboekje. In septem
ber presenteerde de schrijver het in
de vergadering van de vroedschap.4
Samuel de Swaeff ontving een be
taling voor het maken van afschrif
ten.5 Er zijn van het Compendium
alleen afschriften bekend.6
Het stadsbestuur beloonde De
Rouck twee jaar nadien voor een
Cori Receul van alle stadsprivilegiën
en oude rechten en gerechtigheden
met een gouden penning die tus
sen de 40 en 50 Karolusguldens
waard was.7 Het is niet duidelijk of
dit een uitvoeriger werk was of een
nieuwe kopie van het in 1633 sa
mengestelde boekje.
Bij nader onderzoek bleek dat De
Rouck nog meer presteerde. Hij
verdiepte zich in de genealogie (fa-
miliekunde), de heraldiek (wapen
kunde) en de adelstand, voorna
melijk die van de hogere adel en
van de vorsten van zijn tijd. Zijn
kennis vatte hij samen in het in
1645 verschenen boek Den Neder-
landtschen Herauld waarin hij bo
vendien de heraldische wapens,
kronen enz. behandelt.
Ter gelegenheid van de plechtige
intrede of 'Blijde Incomste' van
markiezin Maria Elisabeth II van
den Bergh in november 1649
stelde De Rouck een groot heral
disch overzicht van haar voorgan
gers en -gangsters samen die
sindsdien een sieraad van het
stadhuis was. Hij kon hierbij dank
baar gebruik maken van zijn vier
jaar tevoren verschenen standaard
werk.8
Na het overlijden van De Rouck
verscheen bij de stadsboekdrukker
Hieronymus Canïn te Bergen op
Zoom een Memoriael van de Hee-
ren die als Gouverneurs Binnen der
Stadt van Bergen op Zoom gecom-
mandeert hebben. Het begint met
de eerste goeverneur die door de
Staten-Generaal werd aangesteld
(in 1576) en eindigt in 1658 met
de toen benoemde goeverneur.9
Het ligt in de bedoeling na de
hieronder gepubliceerde, gemo
derniseerde tekst van zijn beschrij
ving van Bergen op Zoom de be
tekenis van De Rouck als gene
aloog in een afzonderlijk artikel te
belichten. Zijn aandacht voor
Gertrudis, de patroonheilige van
de stad kan tussendoor een eigen
beschouwing krijgen.
De stadsbeschrijving
De oudste versies van de Beschrij-
vinge van Bergen op Zoom staan in
het voorwoord van het reeds ge
noemde Compendium. Van de
tekst bestaat een korte en een
lange versie. De korte versie komt
voor in een afschrift uit de zeven
tiende eeuw en is vermoedelijk
kort na het schrijven van het origi
neel in 1633 samengesteld.10 Van
een bijna geheel verloren manu
script van de lange versie zijn uit
de zeventiende eeuw enige vellen
bewaard gebleven.11 Uit de acht
tiende eeuw bestaan nog enkele
volledige afschriften, hier en daar
aangevuld met recente aantekenin
gen. Enige jongere afschriften wor
den hier slechts pro memorie ver
meld.12
Evenals in zijn standaardwerk Den
Herauld maakte De Rouck in het
Compendium verwijzingen naar
boekwerken of archiefstukken die
1 30
hij gebruikt had. Zij zijn hierna in
de noten vermeld, zoals ze voorko
men in de genoemde, vroeg-acht-
tiendeeeuwse kopie.
Hierna gebruiken we de gedrukte
versie, zoals die als onderschrift
van het stadsgezicht is gepubli
ceerd, aangevuld met de aanteke
ningen die in de marge van de
langere versie voorkomen. In de
noten wordt tevens verwezen naar
de verschillen met de korte ver
sie.13 Merkwaardig genoeg is die
tekst niet ondertekend zoals in het
compendium wel het geval is. Ook
ontbreken de verwijzingen naar
gebruikte literatuur. De tekst die
hier is opgenomen is een vrije,
moderne omzetting. Zoveel moge
lijk is het omslachtige taalgebruik
van de zeventiende eeuw verme
den. Soms was dit niet mogelijk
zonder het geheel geweld aan te
doen. De indeling is van mijzelf.
Na iedere paragraaf volgt een kort
commentaar op de tekst of de
door De Rouck elders gepubli
ceerde gegevens.
BESCHRIJVING VAN DE STAD
BERGEN OP ZOOM
De naam van de stad
De stad Bergen op Zoom is sinds
mensenheugenis en voordat er
schriftelijke bewijzen over beston
den bekend geweest. Door het ont
breken van die bewijsstukken kan
men niets met zekerheid ('met goet
bewijs') over haar stichting vertel
len of zeggen van waar en door wie
zij voor het eerst haar naam heeft
gekregen.
Sommige schrijvers beweren ech
ter dat de stad aan haar naam
'Berghen' is gekomen doordat zij
op, in en rondom hoge bergen ligt,
wat ook wel aannemelijk is. Daar
van zijn de meeste en hoogste in
het jaar 1625 afgegraven. Anderen
zeggen dat (de naam zo is) omdat
alle schepen er zich bij noodweer,
storm en hoge vloeden in veilig
heid kunnen stellen ('bergen' en
'bevrijden'). Zij schrijven zonder
enig bewijs het woord 'Zoom' toe
aan een beekje of waterloop die
BERGHEN op den Zoom.
Ibefttnt gelrectt en ober ftilcjr niet goet betotjoban Ijare jpnnbatte/ofte bantoaer enöeibp ö>»d?mu
Ifjaren naem beeft bercregen/ niet feherltjcft fotibe honnen gefpjoften tnerben311 boetoerlotnnwgge te
fcfjjgben/ bat baren naem Berghen) 'ttoelch ooch to ei te gcloflbeit ie jfi0,!)t7 ct5f3,, rèt»
kïbe ligïjt/ op/tn/enbe rontom ïjooglje (Sergfjen toaer ban be mee(te eitbe boogde tn
3bnge(Ieten. anöereobermibtb alle ^cfjepen Irpontoebet/(tonnen enbe fjooge bloeben Ijaethonneirwr-va
gljen enbebeb?t)ben. ütattfgaberofjettooojbt Zoom, ban fehet^eechrften ofte looper.be ^ater/tTmictt t«
mibben boo? be £>tabt/bet toater tipt be Denen in'tj&cbelbe (0 loflenbe/ fonbet eemgii3«" w felbe
nfXaa benbebaer nochtans* contrarie bp be otibe .Stabto charteren be 3tnno 1400. genoecb behent 10 batset ïeroe iwj
zl^GjBater niet ben Zoom-macr eenen toatet-Ioop/ enbebaer nactbe ©aett too?tgcbeetcn/obetmibt0 nt t^er.va^/
cl«n <53°. befelbe i0fier maecht/ ommet^cbuptenben Cnrfupt beboeren binnenbefer^tabmb?engeWenoeG|^
't3ebert befe «©o?Ioogen op geflopt/ om be ©alepen m't ©often onbet toater te fetten/ tot berRerciunge enoe
CÉ«£ai berfeftcringe ber felbeSulcr bat eer 't toooit Soom fpnen oo?fp?oneh beeft genomen/ oberimbto öcfe êtaöt
renbe
'4efe Stabt ban gelegen aen ben cant ban 25?abant/ (0 bp be felbe Dertogljen eertgto beneffeno öe £tabtem
rttEahbtbatt Breda, booi een Wnbtf geöeelte/alo een bough enbe bjp Heen iiptgcgeben/enoe namaf;»
s\ DectHanbtoan breda, dooi een mnurf ueuetire/aiö eeuijuumj cauc oru uctm "7- ""-/-nr /-2
ban ben anberen gebeplt jbnbe naer be bier Dooft (teben mebc een bait De pnncipaellte £>reöen m Brabmir, cc
)|§K enbe in ben 9jare 1533. bp ben ütepfer beteert metbencijtel ban Marckgraeffchap, enbe be Dooft-Rabt dot
r iicüatqinfaet toaer in gelegen 34" 17. loipen enbe be&tabr ban Willem-ftad^ootft ban ouM0 be taöt ban
>|=6|< Steen-Berghen be toelche albaer moeite te Dobe bomen/ enbe ober fulcr al0 noch geniet alftllcbe boo2Deeienai0
bie onber f j©arquifaet te toeten bmöom batt '0 Deeten toecb/enbe Doont gelt/ ofte ©ee tol/ bebbtnoe öenet-
fenobe Dooft enbe tLeen bancb eenbanch ban negen Schepenen gepermitteert te b?ag&en <t aapier/ aio oen s?
V--A ^choutet enbe anbere officieren/boo? be toelche alle be gintooonberen te rechte bomen enbe alle De boo?|cbre-
tien ®ojpert geen leen fmahenbeplocbten t1 appelleerenJBelcbe Schepenen enbe Heen bancb/ geen reqo?r
in tab ban appellatien refojmatien ofte anberfma noch gbeene anbere fublectie ofte onberbamebtpt/ ban
rcïfelh mat (late nature ofte conditie bie foubemogen toefen/hebben ofce balen op eenigbe Steden of SSanchen in
ban aen ben Dettogb enbe 3gnen ©abeenbe banfabcn tenberenbe tot co??ectie ban eenigbe belicten/
131
Scficufc QurcfinvT? On, 1
SctiCUfc
iwtj tp&SiA N
v Wj
>6 ,Sif,xS
"At>^ X*™- „.AXfl.S, v.«^i W.**, „„„«rif*
Gt><viu^-/ rF&- "i^r; X-Prt^r cSvt)^ £i| ^ev<^' ,-
~j<f%
'QXr&év*
I --—ryo - r* 'i
&^Wys-l ry Q
cft )^VV
o"«.^£-
•Vifircrrc'ycT) wu.cfcr—ïtfb.&fyirfè 'jïnu>cc (J
y^jy>tcv-9xlu~ - W'^G^c-'t}p*R fjv&~ 'Vxk.'tfL fc
QXvwA*u ^Luefóc-fL <rvc-ft 1rff£- 4=tf-
z.iXiJ k v
<rxWWvVu>tTf bjj^c u*ft~ L v y-^vrj-
WwA ""V-rttt Vw' prufA+X ch^ GWtrf?
erf u—u ^.Xt>« n
WftT
vnjL-
nrrcj^XX
-^*H>iA (pA^ (\Q-tk
Cr-jG\- S^npJ- hX'
«HWb^, -5„t P„3
w'I-vtw(jyvc^>
O'd
G ^i.4" y
lVu)!-" bfv-vO— i yty vy V «JyMtCj? i
■^Jj; ,^-^tUL iT^v-S^etwc^ ^4=^4
"\jÊk*Gv
«4», ,V«jj
i ^twJifïerfc
ril -twvT''-•Jv-KWtiV ll
C|"1,1 D f&vrtvH) ÉlfuGt aLpX--
jcnwTwrt)
u<+, V«w-, A<9 w«4A£wv,
L .A1 Qc O, .-
uLC
l£Z°
C<,Ct*ct 7 t" i
(p<pbhr Crf 4?&rv<nüke
j Irt
llifycdfr £y%" aiïjkl
CtiYVMcRJn ffyg&iQ*.
xérCb én
««XI- Cp5
Z W'^A IrmtufjC
nPatL&.Jji
ptxLSyAji wt-
- 'IrcXJ$f$C C
Cg»4«>E vW idLrl <T„C^ f, l>
.«rowrft Tr-Emwg ^^„^>1-11 \.V». 'tVr,
'\rxfci, <\vv5 «^r^" ^-G G^x)*A$ (y,
/XvtVcO^
3 O *iia7l/> ^,-
^Ccy^W^i ^G^vii <LL^ o^Z^Jv O^Ckr Xft A. tfe l'J./' A
\.r£rtvi T$tr»i)«A^tur^' t >^4 __2f^Vlu^->A> Arro-i Q0&-~0.vAz. T~!^SG
"AM 4iC\ 07
A*»«5-»rv>- uj^nr^s 4-=\\
«uk- 1^rQr^Ju' Vat, f
-4-LJyt; <1J) <T 'iiWIp-
^tVtcrrfGms- lêifMfiX=r L-
e'<i^ &ry$} (k^ftbAi ^cvnt^ _GGj5>
^rnir*rwflïi* 4 A
V MTl dv
V6-vA^" V ■$tbrt)rfkcf/ki'
CTl«'t
'Trvrsnu^u.^ti
Ajv-CjU
-b-y - 4UJV, Jl T?w-J^a y~> fc- Mto.}™
Afb.2. Opdracht van het Compendium aan de heren drossaard, schout, burgemees
ters en schepenen van Bergen op Zoom, met het begin van de beschrijving van de
stad. Let op de aantekeningen in de marge links en onderaan. Folio 1 van het af
schrift van het Compendium (vergelijk afb. 2). Regionaal Historisch Centrum Bergen
op Zoom, Stedelijke archieven, SA inv.nr. 5376.
6.
7.
SA inv.nr.40. ongefol., res. 24 sept. 1633.
Hij noemde het boekje in liet ambtena-
renlatijn van die tijd Compendium privilegi-
orum cum nottiis succintis (vrij vertaald:
Ch'erzicht vande voorrechten met toelich
ting) noemde. SA inv.nr. 1025. bijlagen
stadsrekening 1633/1634.
SA inv.nrs. 5 3 76 en 5382 en RHC, collec
tie aanwinsten, nr. 25. Ook zijn er acht-
tiende-eeuwse kopieën in het Rijksarchief
in Noord-Brabant, collectie Cuypers van
Veltlioven, inv.nr. 618. Een fotokopie be
vindt zich in de bibliotheek van het RHC,
depot 114, nr. 7616.
SA inv.nr. 41, res. Binnenraad 8 mrt. 1635.
WA van Ham, "Een "genealogie" van de
heren en markiezen van Bergen op Zoom
hersteld'. De Nederlandsche Leeuw 94
(1977) 164-169.
Tli. de Rouck, Memoriael, van de Heeren
die als Gouverneurs binnen de Stadt van
Bergen op den Zoom gecommandeert heb
ben, zedert die gehouden heeft de zijde van
Hare Hoogh-Moog: de Staten van den
Lande. Bergen op Zoom, bij Hieronymus
Canïn, Ord. Stadt-Boeckdrucker. 1664.
10. SA inv.nr. 5376.
11. RHC, collectie aanwinsten nr. 25. Het pa
pier is sterk door vocht en schimmels aan
getast.
12. SA inv.nr. 5382 en de reeds genoemde af
schriften in het Rijksarchief Noord-Bra
bant.
13. As langere versie is hier uitgegaan van SA
inv.nr. 5382. De korte versie is reeds ver
meld als SA inv.nr. 5 3 76.
i>*r*crt turn fiT btcï hart TV1jrrkPraeffrV)^DsP»1Öe ÖC ïaOOftftöÖt Dall
II. JIJIIUK VI VIW 1QUUJV uuu». vvjt van or whimiwm.i?»»' f r*- halt
Afb.3. Eerste blok van de gedrukte uitgave van de Beschrijvinge der Stadt Berghen op den Zoom. 1645. Onderschrift bij de her
uitgave van het in 1634 door Samuel de Swaefen Jacobus van den Heede vervaardigde gezicht op Bergen op Zoom. Zie dit tijd
schrift, 2001 aft. 3, 101-115.
