De Waterschans nr. 4 2003
De Waterschans nr. 4 2003
IjERCENQP
DEN Z
midden door de stad loopt en het
water uit de heide in de Schelde
loost. Maar dat is in strijd met de
oude stadscharters uit 1400 waar
uit duidelijk genoeg bekend is dat
dit water niet 'Zoom' maar water
loop en vervolgens 'Vaert' werd ge
noemd. In het jaar 1530 is deze
vaart opnieuw gegraven om de
turfschuiten uit de Moeren binnen
de stad te kunnen brengen.14 Sinds
de tegenwoordige oorlog is de vaart
afgedamd om de 'Valeyen' (lage lan
den) ten oosten van de stad onder
water te kunnen zetten om haar te
versterken en te beveiligen.
Het woord 'Zoom' heeft eerder zijn
oorsprong in het feit dat de stad
gelegen is aan de buitenkant of
zoom15 van Brabant aan de
Schelde. Hierdoor heet de plaats
in de 'oude charters ('handt-ves-
ten') Mons littoris (Berg van de oe
ver).16 Zij voert mede de naam
'Zoom' om haar te onderscheiden
van andere steden die ook de
naam 'Bergen' voeren.
Stad en Markiezaat
De stad ligt aan de rand van Bra
bant17 en is eertijds door de hertog
van Brabant van stad en land van
Breda gescheiden als deel van een
erfenis ('kindsgedeelte') en uitgege
ven als een hoog en vrij leen.18 Na
de vier hoofdsteden is Bergen een
van de voornaamste steden in Bra
bant. In 1533 is zij door de keizer
vereerd met de titel Markgraaf
schap en hoofdstad van het Mar
kiezaat.19
In het markiezaat liggen 17 dorpen
en de stad Willemstad. Eertijds be
hoorde ook de stad Steenbergen
erbij, welke aldaar 'ten hove'20
1 3 2
moest komen. Die stad geniet de
zelfde voorrechten als de inwoners
van het Markiezaat, te weten vrij
stelling van weggelden ('op 's-hee-
ren wech') en van hoorngeld of
veetol. Het Markiezaat heeft een
hoofd-en leenbank en de stad
heeft een rechtbank van negen
schepenen, waarvoor alle inwoners
te recht moeten staan. De schepe
nen mogen een lange, puntige de
gen ('rapier') dragen, zoals de
schout en andere hoofdambtena
ren ('officieren'). De dorpen die
geen leen zijn (en dus geen eigen
heer hebben) plegen er in hoger
beroep te komen ('t'appelleeren').21
De schepenen en de leenbank
kennen in geval van hoger beroep
of reformatie22 op hun vonnissen
geen hoger gezag dan dat van de
hertog en zijn raad, ook niet van
andere steden of rechtbanken in
Brabant.23 Van beslissingen en
vonnissen van de schepenbank
voor misdaden of misbruiken, zo
wel reëel, personeel als interlocu
toir24, mag niet worden geappel
leerd of gereformeerd.
Bergen op Zoom werd mede opge
roepen om te verschijnen in de
vergadering van de Staten van Bra
bant ('des Landts')25 en van de Sta-
ten-Generaal ('de 17. Provintiën').
Haven; huizen; jaarmarkten;
polders
De stad heeft een goede haven die
uitkomt op de Schelde. Die dient
in vredestijd voor de handel en in
oorlogstijd voor de verdediging. Al
lerlei soorten van schepen kunnen
haar bezoeken.
Bergen op Zoom was een bekende
koopstad geweest en werd ondanks
de grote brand in het jaar 1397
prachtig herbouwd.26 Rond het
jaar 1500 bestonden er verschil
lende handelsgilden ('Natiën'),
waaivan de huizen of ruïnes nog
heden te zien zijn. Zij hadden veel
voorrechten, die hun zowel dooi
de landsheren als de eigen heren
van de stad waren verleend, vooral
aan de Duitsers en de Engelsen.
De stad heeft twee bekende vrije
markten, die sinds mensenheuge
nis bestaan27 Zij worden door veel
kooplui bezocht, die hier met hun
goederen vrij en onbelast mogen
komen en vertrekken.28 Gedurende
deze markten zijn de vonnissen
van de schepenen van Bergen op
Zoom uitvoerbaar (executabel) zo
als die van de schepenbanken van
Leuven, Brussel, Antwerpen en 's-
Hertogenbosch.29 De poorters van
Bergen op Zoom zijn vrij van de
tollen in de graafschappen Hol
land en Zeeland30 en van de grote
Brabantse watertol.31 De stad is
dus tot ver in het buitenland zeer
vermaard zowel in vredestijd we
gens haar goede ligging als in oor
logstijd door haar sterkte.
Bergen op Zoom heeft in het wes
ten vruchtbare, bedijkte polders.32
Zij zijn eerst in 1530 door een
hoge vloed overstroomd en daarna
1 33
isS&k-
Aft).4. Plattegrond van stad en vesting Bergen op Zoom, bijkaartje van de kaart van het noordelijke deel van Brabant, uitgegeven
door Claes Janszoon Vissclier in een atlas van de Nederlanden, Amsterdam 1634. De oorspronkelijke editie verscheen in 1625.
Oriëntatie van de kaart: noorcl-west. Zoals bij veel kaarten uit deze periode is de knik tussen de buiten- en de binnenhaven (onge
veer tussen 1 en 2) te scherp getekend, waardoor deze naar het zuiden is omgebogen. Het stratennet is gegeneraliseerd. Particuliere
collectie. Verklaring van de cijfers: 1. Wachthuis. 2. Batterij. 3. Oud Beckaff 4. Watermolen. 5. Steenbergsepoort. 6. De (Grote)
Markt. 1. De Grote Kerk. 8. De Bospoort. 9. Nieuw Beckaf. 10. Wouwse poort. Vergelijk de kaartjes, uitgegeven door Blaeu en Jans-
sonius in 1634 resp. 1652, afgebeeld in dit tijdschrift, 2003, aft. 1, blz. 35 en 36, qfb. 6 en 7. Zie ook HAM. van der Heyden, Het
hertogdom Brabant in oude kaarten 1536-1785 z.pl. [Eersel] 1991, blz. 11 nr. C -70.
14. De korte versie heeft in de marge de
tekst: Is lanck 2 mylen ende begosl 1529
in September. Den 15 april 1530 voltroc-
ken, altvt werekende 500 man. Patet in
Lib. Recognitione 1 Fok. Dit register is
bewaard in SA inv.nr. 5177.
15. De korte versie heeft in de marge de
tekst: Blyck bij de oude Chronicken seg-
gende Bergen aen den Zoom'. Met de
aanvulling in kleiner schrift: 'Onder an
der een, gedruijet Ter Gouwe [Gouda] in
Hollant 30 september 1478 ende gemaect
bij Gerrit Cleen, alwaer hij verhaelt dat a:
[anno, dat is: in het jaar] 1295 was een
vergaderinge tusschen Grave Floris van
Hollant ende eenige andere heeren te Ber
gen aen den Zoom etc. Item 1296 was de
hertoch van Brabant te Bergen aen den
Zoom ende Graef Jan van Hollant te Reij-
merswale. Noch voorder 1300 was geschil
tusschen heer Jan van Renisse ende Graef
Jan van Hollant, ende heer Jan van Re
nisse quant te Bergen aen den Zoom ende
de jonckheer van Bergen street tegen hem
ende heer Jan wiert veltvluchtich ende alle
sijn volck verslagen ontrent 500 man.
16. In de marge: A In de abdije van Throon
in de Kempen 992. De laatste tekstuit
gave van deze valse oorkonde van de ab
dij van Thorn is met kritisch commen
taar is verschenen in het Oorkondenboek
van Noord-Brabant tot 1312 dl. II De
heerlijkheden Breda en Bergen op
Zoom (hierna aangehaald als OK.B) dl.
II, eerste stuk (Den Haag 2000) 16-29,
nr. 892.
17. De korte versie leesl: op de 'cant ofte
Zoom' van Brabant, waarvandaan men
de voornaamste provincies kan zien, te
weten Vlaanderen, Holland en Zeeland.
Van hieraf ontbreekt in deze versie de
tekst tot en met 'de 17. Provintiën'.
18. In de marge: B. Patit ex dupL Ducis Phi
lip 1494: dit stuk bevindt zich in het Ar
chief van de Raad en Rekenkamer van
de Markiezen van Bergen op Zoom
(hierna aangehaald als ARR) B 367, 8
dec. 1494. C. ex concencu ducis Johannis
1287. Dit stuk is uitgegeven in ORB II,
eerste stuk, 742-747, nr. 1249, 22 juni
1287.
19. Eigenlijk onjuist, want de heer van stad
en land kreeg de titel markgraaf of mar
kiezaat, niet de stad alleen.
20. De schepenen van Steenbergen konden
een 'hoofdvonnis' te Bergen op Zoom
vragen als zij zelf niet in staat waren
vonnis te wijzen. Later kreeg deze
rechtsgang het karakter van hoger be
roep. Steenbergen was echter in 1458
toebedeeld aan de heer van Breda. Te
voren was de heer van Bergen op Zoom
halfheer van die plaats geweest, zonder
dat deze onderdeel van het land van
Bergen op Zoom uitmaakte
21. In de marge: E. Ex decret. Civitatis 1313.
Dit zijn de oudste keuren van de stad,
uitgegeven door J. van Rompaey,
'Rechtsbronnen van de stad Bergen op
Zoom' (aangehaald als Rechtsbronnen
Verslagen en mededelingen van de Veree-
niging tot uitgaaf der bronnen van het
Oud-Vaderlandsche Recht, XIII, 2 (1968)
210-220, nr. I. 1 febr. 1314.
22. Reformatie in deze zin is herziening
(verandering) van een vonnis.
23. In de marge: F. dipl. ducis Philip 1494.
Zie noot 18.
24. In de marge: G. dipl. ducis caesaris 1521
in Martio. Zie Stedelijke Archieven. Archief
van de secretarie. Bergen op Zoom 2000
(hierna aangehaald als SA), R 138, 1 mrt.
1522. Het stuk betreft rechtspraak in
processen, zowel die over vonnissen in
materiële zaken (reëele), die over perso
nen (personele) als tussenvonnissen (in
terlocutoire vonnissen). In deze vonnis
sen wordt een bewijs of onderzoek be
volen teneinde tot een goed gefundeerd
eindvonnis te kunnen komen.
25. In de marge: H. (Per] Litteras 1579 14 De-
cemb. en I. Item 1580 16 april.
26. De korte versie heeft de tekst van af ende
niet tegenstaende ('en ondanks' tot we
der lojfelijck betimmert (prachtig her-
bouwdO niet, maar sluit de zin af niet'
'wel gebouwd ('betimmerd') en gelegen
in de middelste provincie van deze Ne
derlanden (Brabant],
27. In de marge: K. Patet ex. dipl. ducis Phi
lip 1456. 7 augusti. Lees: SA, R 071, 7
aug. 1466.
28. De korte versie heeft in de marge de
tekst: 'Blijct de machten der selver vrij-
marcten in 't selve proces bij die van Mid-
delborch als Impetranten en de heer ende
sijne stadl van Bergen als verweerderen
gesustineert voor 't Parlament van Meche-
len ende de consultatie daer op genomen
bij Janne van Lithem, vermoerde Rechts
geleerde, <mno.-'[verder niet ingevuld]. Zie
voor de tolgeschillen W. v. Ham. 'Bergen
op Zoom in het nadeel: een vonnis over
de Brabantse watertol (1504) nader be
keken'. De Waterschans 31 (2001) 13-20.
29. In de marge: L. Dipl. Caroli Quinti 1529.
Ie. Martio. Lees: 1 mrt 1522, zie noot
24. Door die maatregel bestond er geen
gelegenheid meer om van deze vonnis
sen in hoger beroep te gaan.
30. In de marge:M. Dipl. com. Wilhelm 1630
(sic!) Aelb. 1395 et Maxim. 1479. Dit be
treft oorkonden van 8 aug. 1339 (ARR B
53); 19 apr. 1395 (ARR B 152) en mei
1479 (ARR. B 319).
31. In de marge: N. Dipl. Reij Philip 1505 et
Caroli 1516 9 Julij. De data zijn onjuist.
Wellicht zijn bedoeld de stukken be
schreven in SA, R 113. 1 okt. - 31
dec. 1501 en SA, R 119, 28 juni 1519.
32. Hiermee zijn bedoeld: het Noordland
en het Zuidland. De daarbij aanslui
tende polders te noorden van de stad
hadden een eigen bestuur, terwijl die
verderop in het zuiden onder Borgvliet,
Hildemisse enz. behoorden.
