De Waterschans nr. 1-2004
(zuidwest Frankrijk). Zij hadden
één zoon, Grintoald, die hem op
volgde, en twee dochters: Gertru-
dis en Begga.6
Pepijn bezat domeinen in een
uitgestrekt gebied tussen het Ko
lenwoud en de Maas, in het dal
van Maas en Moezel, en wellicht
in de Ardennen, voornamelijk in
de streek rond Ciney en Hoei
(Huy). De regio was ook wel be
kend als Condroz.7 Uit dit bezit
konden de abdijen van Nijvel, Sta-
velot-Malmédy, Echternach en
Susteren van onroerend goed wor
den voorzien.8 Pepijn van Landen
werd hofmeier en bleek in die
functie machtiger dan de rege
rende vorsten.9
Parallel aan de vestiging van de
Frankische macht in de Neder
landen vond de verbreiding plaats
van het christelijk geloof, de 'ker
stening'. Voor sommige gebieden
betekende die missiearbeid het
herstel van het christendom dat
in de voorafgaande jaren was ver
dwenen. Het een en ander was
een gevolg van de ondergang van
het Romeinse gezag en van de
Ajb.2. Sint Gertrudis. als overwinnaar
van het kwade, hangt de duivel op.
Fragment van de in 1940 vernielde
reliekkast uit de collegiale kerk te
Nijvel (13e eeuws). Fotocliché A.C.L.
Uit: Gertrude, dame de Nivelles.
Brussel 1954.
macht was echter niet helemaal
in handen van de vorst zelf. Ver
trouwelingen uit zijn omgeving
maakten dikwijls de feitelijke re
gering uit. De machtigsten onder
hen fungeerden zogenaamd als
hoofd van de 'huishouding'. Men
noemde hen 'hofmeier' (majordo-
mtts). Vooral als de koning een
zwakke of onbekwame figuur was,
dan werd zo'n hofmeier de werke
lijke heerser. Hij stamde uit de
aristocratie, evenals de regionale
vertegenwoordigers van de vorst,
de gouwgraven.4
De vader van Gertrudis van Nijvel,
Pepijn I (Pippijn), vermeld van 613
tot 652, was een van de machtig
ste grootgrondbezitters in Austra-
sië. Men noemde hem vroeger
ook Pepijn van Landen. Dat zou
het centrum van zijn bezittingen
zijn geweest en hij zou er ook be
graven zijn.5 Pepijn trouwde met
Itta (Ida of Iduberga), bijgenaamd
van Nijvel, afkomstig uit Aquitanië
1 8
De Waterschans nr. 1-2004
grote volksverhuizingen. Voor het
hier besproken onderwerp is van
belang de tweede evangelisatie
fase die rond 630 inging. Zij was
te danken aan de geloofsijver van
monniken, afkomstig van elders
(met name uit Ierland). Het Fran
kische gezag steunde hun werk.
In de dalen van de rivieren de
Schelde en de Scarpe was de mis
siebisschop Amandus werkzaam.
Hij kwam uit Aquitanië, een reeds
gekerstend gebied in zuidwest
Frankrijk. Daar was hij rond 589
geboren te Herbauge. De geloofs-
prediker stichtte de abdij van El-
none die later naar hem genoemd
werd (nu Saint-Amand-les Eaux).10
Daar is hij ca. 661, 679 of 685
overleden. Amandus breidde zijn
werkterrein uit tot in Antwerpen.
Hij zou de abdijen te Gent (Sint-
Pieter en Sint Bavo), Antwerpen
(Sint Michiel), Leuze, Marchien
nes en Ronse hebben gesticht, op
gronden die hem door groot grond
bezitters waren geschonken.11 De
onvennoeibare prediker zou ca.
647-648 (missie) bisschop van
Tongeren-Maastricht zijn geweest.
Voor ons is het meest interessant
de stichting van de vrouwenabdij
van Nijvel, kort na 640, in elk ge
val vóór 652. Dat was het werk van
Itta, de weduwe van Pepijn I.
Amandus stimuleerde ook dit ini
tiatief.12
De periode was echter vol onze
kerheden. Wel staat het vast dat
het bezit van gronden voor de ab
dijen van levensbelang was. Door
schenkingen groeide dit snel aan.
Het oorspronkelijke domein van
de abdij van Nijvel bestond uit
een groep aan elkaar grenzende
villae in het tegenwoordige Waals-
Brabant. Samen besloegen deze
ca. 16.000 ha.13 Daarnaast had de
abdij een aantal over een grote
oppervlakte verspreide domeinbe
standdelen. Zij waren economisch
belangrijk want zij voorzagen de
kloosterlingen van producten die
dichter bij huis zeldzaam waren.
In Zeeland en westelijk Noord-
Brabant (in Frisia!) bezat de abdij
veengebieden die dienden voor
de productie van turf en/of
zout.14
De schaarse gegevens hebben één
ding gemeen: ze plaatsen een
aantal nederzettingen in de gouw
Texandrië (Tessandrië) of Taxand-
riaeen gebied van betrekkelijk
grote omvang in het tegenwoor
dige Noord-Brabant en het aan
grenzende deel van de provincie
Antwerpen. Over de juiste ligging
van de genoemde plaatsen werd
1 9
Afb.3. Fictief portret van Pepijn van Nijvel, vader van Gertrudis, in het gewaad van hertog
van Brabant. Gravure door H. Burgmaier (16e eeuw). Rechts het wapen dat Pepijn wel
nooit gevoerd kan hebben, want deze symbolen kwamen in zijn tijd niet voor.
O Bergen op Zoom
BISDOM
G' BISDOM TONGEREN-MAASTRICHT
UTRECHT
Antwerpen
BISDOM DOORNIK
Susteren
BISDOM KAMERIJK
MAASTRICHT
Landen
Ronse
BISDOM KEULEN
DOORNIK
(TOURNAI)
^Nijvel
Andenne
Malmedy
Saint-Amand-les-Eaux (Elnone)
j
Marchiennes
Stavelot
KAMERIJK (CAMBRAI)
BISDOM TRIER
Echternach
100 KM
s n
-f- Hoofdplaats van
abdij
9 een bisdom
O plaats ter oriëntatie
s grens van een bisdom
Afb.4. Schetskaart van de ligging van abdijen en overige kerkelijke centra in de
zevende-achtste eeuw in verband met Gertrudis van Nijvel en haar familie. Het
centrum van de bezitingen van de abdij van Nijvel in de zevende-achtste eeuw is
met horizontale lijntjes gemarkeerd.
4 FL. Ganshof en D.P. Blok, 'De staatsin
stellingen in de Merowingische tijd', in:
NAGN 1, 232-236.
5 Nadien zou men zijn lichaam naar Nijvel
hebben overgebracht: A-F Stocq, Vie cri
tique de Sainte Gertmde de Nivelles en Bra
bant (631-664) (Nivelles 1931) 91-92, geeft
de voorkeur aan Nijvel als residentie van
de Pepiniden. Vergelijk de tekst 'Landen',
in E. de Seyn, Gescliied-en aardrijkskundig
Woordenboek der Belgische Gemeentendl.
2 (Turnhout, z.j.) 727, waarin de Pepijnle-
gende met R. van Uytven, 'Landen', in:
Gemeenten van België, Vlaanderen, dl. 1
[Brussel (1980)1 540, waarin deze niet
voorkomt.
6 A d'Haenens, 'De Merovingische pe
riode', in: Winkler Prins geschiedenis der
Nederlanden. Dl. 1 (Amsterdam/Brussel
1978) 79-98.
7 D'Haenens, 'Merovingische periode', 9:
FL. Ganshof en D.P. Blok, 'De sociale
structuur in de Merowingische tijd', in:
NAGN 1, 216-217.
8 A Verhulst, 'Landbouw', in: NAGNdl. 1.
167.
9 Lotarius (Chlotochar) II (615-623), Dago-
bert I (623-629) Sigebert (Charibert) II
(630-632) en Sigiben III (633-652). Vol
gens Stocq, Vie critique 60-64 leefde Pe
pijn van 615 tol 639. Voor de regeringsja
ren van de tijdens zijn leven regerende
vorsten zie Th. Ulrich, Grotefend Tasclien-
buch der Zeitrechnung 111.
10 Noord-Frankrijk, departement Du Nord.
11 L. Milis, 'Kerstening en kerkelijke instel
lingen tot circa 1070' in NAGN I. 266-
272; Ganshof en Blok, 'Sociale struc
tuur", 217.
12 Nijvel (Nivelles) is thans een gemeente
in de provincie Waals-Brabant J.-J.Hoe-
banx,' Nivelles [Nijvel]' in: Gemeenten
van België, dl. 4 Wallonië [Brussel (1981)1
2504-2507. Volgens Stocq, Vie critique
92, overleed Itta in 658, naar heden
daagse opvattingen echter in 642.
13 B. Delanne, 'Contribution a l'étude du
domaine de l'Abbaye de Nivelles'. inAn
nates de la société archéologique et folklo-
rique de Nivelles 13 (1942) 15-62; JJ.
Hoebancx, L'abbave de Nivelles des origi-
nes au XIV e siècle (Brussel 1952) passim,
vooral 86-87, 195, 198 en 220-225. D'
Haenens, 'Merovingische periode', 92.
14 Verhulst, 'Landbouw', 167; Dekker, Zuid-
Beveland, De historische geografie en de
instellingen van een Zeeuws eiland in de
middeleeuwen (Assen 1971) 63, 73.