De Waterschans nr. 1-2004 (zuidwest Frankrijk). Zij hadden één zoon, Grintoald, die hem op volgde, en twee dochters: Gertru- dis en Begga.6 Pepijn bezat domeinen in een uitgestrekt gebied tussen het Ko lenwoud en de Maas, in het dal van Maas en Moezel, en wellicht in de Ardennen, voornamelijk in de streek rond Ciney en Hoei (Huy). De regio was ook wel be kend als Condroz.7 Uit dit bezit konden de abdijen van Nijvel, Sta- velot-Malmédy, Echternach en Susteren van onroerend goed wor den voorzien.8 Pepijn van Landen werd hofmeier en bleek in die functie machtiger dan de rege rende vorsten.9 Parallel aan de vestiging van de Frankische macht in de Neder landen vond de verbreiding plaats van het christelijk geloof, de 'ker stening'. Voor sommige gebieden betekende die missiearbeid het herstel van het christendom dat in de voorafgaande jaren was ver dwenen. Het een en ander was een gevolg van de ondergang van het Romeinse gezag en van de Ajb.2. Sint Gertrudis. als overwinnaar van het kwade, hangt de duivel op. Fragment van de in 1940 vernielde reliekkast uit de collegiale kerk te Nijvel (13e eeuws). Fotocliché A.C.L. Uit: Gertrude, dame de Nivelles. Brussel 1954. macht was echter niet helemaal in handen van de vorst zelf. Ver trouwelingen uit zijn omgeving maakten dikwijls de feitelijke re gering uit. De machtigsten onder hen fungeerden zogenaamd als hoofd van de 'huishouding'. Men noemde hen 'hofmeier' (majordo- mtts). Vooral als de koning een zwakke of onbekwame figuur was, dan werd zo'n hofmeier de werke lijke heerser. Hij stamde uit de aristocratie, evenals de regionale vertegenwoordigers van de vorst, de gouwgraven.4 De vader van Gertrudis van Nijvel, Pepijn I (Pippijn), vermeld van 613 tot 652, was een van de machtig ste grootgrondbezitters in Austra- sië. Men noemde hem vroeger ook Pepijn van Landen. Dat zou het centrum van zijn bezittingen zijn geweest en hij zou er ook be graven zijn.5 Pepijn trouwde met Itta (Ida of Iduberga), bijgenaamd van Nijvel, afkomstig uit Aquitanië 1 8 De Waterschans nr. 1-2004 grote volksverhuizingen. Voor het hier besproken onderwerp is van belang de tweede evangelisatie fase die rond 630 inging. Zij was te danken aan de geloofsijver van monniken, afkomstig van elders (met name uit Ierland). Het Fran kische gezag steunde hun werk. In de dalen van de rivieren de Schelde en de Scarpe was de mis siebisschop Amandus werkzaam. Hij kwam uit Aquitanië, een reeds gekerstend gebied in zuidwest Frankrijk. Daar was hij rond 589 geboren te Herbauge. De geloofs- prediker stichtte de abdij van El- none die later naar hem genoemd werd (nu Saint-Amand-les Eaux).10 Daar is hij ca. 661, 679 of 685 overleden. Amandus breidde zijn werkterrein uit tot in Antwerpen. Hij zou de abdijen te Gent (Sint- Pieter en Sint Bavo), Antwerpen (Sint Michiel), Leuze, Marchien nes en Ronse hebben gesticht, op gronden die hem door groot grond bezitters waren geschonken.11 De onvennoeibare prediker zou ca. 647-648 (missie) bisschop van Tongeren-Maastricht zijn geweest. Voor ons is het meest interessant de stichting van de vrouwenabdij van Nijvel, kort na 640, in elk ge val vóór 652. Dat was het werk van Itta, de weduwe van Pepijn I. Amandus stimuleerde ook dit ini tiatief.12 De periode was echter vol onze kerheden. Wel staat het vast dat het bezit van gronden voor de ab dijen van levensbelang was. Door schenkingen groeide dit snel aan. Het oorspronkelijke domein van de abdij van Nijvel bestond uit een groep aan elkaar grenzende villae in het tegenwoordige Waals- Brabant. Samen besloegen deze ca. 16.000 ha.13 Daarnaast had de abdij een aantal over een grote oppervlakte verspreide domeinbe standdelen. Zij waren economisch belangrijk want zij voorzagen de kloosterlingen van producten die dichter bij huis zeldzaam waren. In Zeeland en westelijk Noord- Brabant (in Frisia!) bezat de abdij veengebieden die dienden voor de productie van turf en/of zout.14 De schaarse gegevens hebben één ding gemeen: ze plaatsen een aantal nederzettingen in de gouw Texandrië (Tessandrië) of Taxand- riaeen gebied van betrekkelijk grote omvang in het tegenwoor dige Noord-Brabant en het aan grenzende deel van de provincie Antwerpen. Over de juiste ligging van de genoemde plaatsen werd 1 9 Afb.3. Fictief portret van Pepijn van Nijvel, vader van Gertrudis, in het gewaad van hertog van Brabant. Gravure door H. Burgmaier (16e eeuw). Rechts het wapen dat Pepijn wel nooit gevoerd kan hebben, want deze symbolen kwamen in zijn tijd niet voor. O Bergen op Zoom BISDOM G' BISDOM TONGEREN-MAASTRICHT UTRECHT Antwerpen BISDOM DOORNIK Susteren BISDOM KAMERIJK MAASTRICHT Landen Ronse BISDOM KEULEN DOORNIK (TOURNAI) ^Nijvel Andenne Malmedy Saint-Amand-les-Eaux (Elnone) j Marchiennes Stavelot KAMERIJK (CAMBRAI) BISDOM TRIER Echternach 100 KM s n -f- Hoofdplaats van abdij 9 een bisdom O plaats ter oriëntatie s grens van een bisdom Afb.4. Schetskaart van de ligging van abdijen en overige kerkelijke centra in de zevende-achtste eeuw in verband met Gertrudis van Nijvel en haar familie. Het centrum van de bezitingen van de abdij van Nijvel in de zevende-achtste eeuw is met horizontale lijntjes gemarkeerd. 4 FL. Ganshof en D.P. Blok, 'De staatsin stellingen in de Merowingische tijd', in: NAGN 1, 232-236. 5 Nadien zou men zijn lichaam naar Nijvel hebben overgebracht: A-F Stocq, Vie cri tique de Sainte Gertmde de Nivelles en Bra bant (631-664) (Nivelles 1931) 91-92, geeft de voorkeur aan Nijvel als residentie van de Pepiniden. Vergelijk de tekst 'Landen', in E. de Seyn, Gescliied-en aardrijkskundig Woordenboek der Belgische Gemeentendl. 2 (Turnhout, z.j.) 727, waarin de Pepijnle- gende met R. van Uytven, 'Landen', in: Gemeenten van België, Vlaanderen, dl. 1 [Brussel (1980)1 540, waarin deze niet voorkomt. 6 A d'Haenens, 'De Merovingische pe riode', in: Winkler Prins geschiedenis der Nederlanden. Dl. 1 (Amsterdam/Brussel 1978) 79-98. 7 D'Haenens, 'Merovingische periode', 9: FL. Ganshof en D.P. Blok, 'De sociale structuur in de Merowingische tijd', in: NAGN 1, 216-217. 8 A Verhulst, 'Landbouw', in: NAGNdl. 1. 167. 9 Lotarius (Chlotochar) II (615-623), Dago- bert I (623-629) Sigebert (Charibert) II (630-632) en Sigiben III (633-652). Vol gens Stocq, Vie critique 60-64 leefde Pe pijn van 615 tol 639. Voor de regeringsja ren van de tijdens zijn leven regerende vorsten zie Th. Ulrich, Grotefend Tasclien- buch der Zeitrechnung 111. 10 Noord-Frankrijk, departement Du Nord. 11 L. Milis, 'Kerstening en kerkelijke instel lingen tot circa 1070' in NAGN I. 266- 272; Ganshof en Blok, 'Sociale struc tuur", 217. 12 Nijvel (Nivelles) is thans een gemeente in de provincie Waals-Brabant J.-J.Hoe- banx,' Nivelles [Nijvel]' in: Gemeenten van België, dl. 4 Wallonië [Brussel (1981)1 2504-2507. Volgens Stocq, Vie critique 92, overleed Itta in 658, naar heden daagse opvattingen echter in 642. 13 B. Delanne, 'Contribution a l'étude du domaine de l'Abbaye de Nivelles'. inAn nates de la société archéologique et folklo- rique de Nivelles 13 (1942) 15-62; JJ. Hoebancx, L'abbave de Nivelles des origi- nes au XIV e siècle (Brussel 1952) passim, vooral 86-87, 195, 198 en 220-225. D' Haenens, 'Merovingische periode', 92. 14 Verhulst, 'Landbouw', 167; Dekker, Zuid- Beveland, De historische geografie en de instellingen van een Zeeuws eiland in de middeleeuwen (Assen 1971) 63, 73.

Periodieken

De Waterschans | 2004 | | pagina 10