Kerkfusie
Kerkzegels
De Waterschans nr. 1-2004
EN
Ds. drs. Willem Vermeulen
Op 12 december 2003 viel het definitieve en historische besluit van de
diverse 'Samen op weg Kerken' in Nederland om verder te gaan als
één kerk onder de naam Protestantse Kerk in Nederland. Vanaf januari
2004 is deze kerk een feit en vanaf 1 mei 2004 zullen alle kerkelijke
gemeenten in het land die horen bij de hervormde kerk, de gerefor
meerde kerken of de evangelisch-lutherse kerk officieel vallen onder de
nieuwe kerkorde van deze protestantse kerk.
In dit artikel wil ik kort terugblik
ken op de locale geschiedenis van
de partners in deze fusiekerk en
dat doe ik dan aan de hand van
de historische kerkzegels. Zoals
bij veel parochies was het zeker
bij protestantse kerken een ge
woonte om een eigen zegel te
hebben.
Het hanteren van een lakzegel is
al een gebruik dat tot voor onze
jaartelling teruggaat. In de vroege
oudheid werden teksten reeds 'be
zegeld' en brieven 'verzegeld'.
Lakzegels dienden namelijk als
teken van bekrachtiging, tot verze
kering van echtheid, danwel als
naamteken ter herkenning. Een
lakzegel kan worden verkregen
door een afdruk van een (ze-
gel)ring in zachte was, maar heel
vaak werd hiervoor ook een stem
pel gebruikt. Het document waar
aan een zegel was gehecht werd
hiermee gegarandeerd om de
echtheid.
De eerste protestantse synode
(1578) riep de pas ontstane kerk
gemeenten reeds op om een eigen
zegel in te voeren. De uitgaande
stukken en attestaties (soort kerke
lijke verklaringen van goed gedrag)
moesten natuurlijk zo onvervals-
baar mogelijk worden opgesteld.
Een bewezen lidmaatschap van
een protestantse kerkgemeente
gaf bijvoorbeeld toegang tot diak-
onale steun. Ook was een kerke
lijke attestatie in die tijd nodig om
een overheidsfunctie te verkrijgen.
Deze stukken hadden dus een
groter belang dan thans een ge
middeld doopbewijs heeft.
Voor de protestantse kerken werd
met het ontwerpen van een eigen
zegel de vraag opgeworpen: "wat
zet je daar dan op?" Parochies
hadden het gemakkelijker: de pa
troonheilige van de kerk was
meestal ook het onderwerp van
het kerkzegel. Protestantse kerken
hebben geen patroonheilige. Toch
wilde men deze 'bedrijfslogo's
avant la lettre' gebruiken om meer
uit te dragen dan alleen het adres
van de afzender. Men vond voor
het ontwerpen van de zegels in
spiratie in de bijbel (natuurlijk!)
en zocht deze inspiratie vaak van
uit lokale eigenschappen. Zo zal
men in de kerkzegels van vissers
plaatsen veel verwijzingen vinden
naar de in de bijbel voorkomende
goede vangsten en veilige havens.
Ook de Bergse protestantse ker
ken gebruikten zegels. We be
schikken in Bergen op Zoom zelfs
over een van de oudste kerkelijke
zegels. Aan de hand van deze ze
gels wil ik U meenemen langs
onze lokale geschiedenis.
1580-heden: Nederduits
Gereformeerde ofwel
Nederlandse Hervormde
Gemeente
Het afgebeelde kerkzegel werd in
1592 ontworpen door ds. Baselius
jr. Hij gaf de in 1580 ontstaande
protestantse gemeenschap in Ber
gen op Zoom hiermee een eigen
identiteit en waardigheid, maar
ook een juridische zelfstandig
heid. Zoals gezegd: met het zegel
konden immers ook belangrijke
stukken worden 'bezegeld'. De
kerk vervulde in die tijd nog een
belangrijke functie als een soort
burgerlijke stand en hield ook
toezicht op handel en wandel van
de leden van de samenleving. Dit
resulteerde in correspondentie
die een legaal karakter moest heb
ben en daarvoor was een zegel
onontbeerlijk. Het Bergse zegel is
het op 14 na oudste in Nederland
en nog steeds in gebruik. Bij de
restauratie van de Ontmoetings-
kerk is het zegel op een fors for
maat van 1 meter doorsnede op
de glazen entreedeuren aange
bracht. Ook is het te vinden op de
torendeuren van de St.-Gertrudis-
kerk. Binnen het zegel zijn drie
bergen met bloemen zichtbaar en
daaronder de woorden 'Op Zoom'.
Het randschrift luidt: Gods bergh
is vruchtbaar - ps 68. In onze
huidige vertaling van psalm 68 is
deze tekst niet terug te vinden. De
tekst kan wel worden gevonden in
de in die tijd gebruikte 'deuxaes'
bijbel, een voorloper van de Sta
tenvertaling. Het bijbelvertalen
was in die tijd nog niet zo'n goed
ontwikkeld vak vandaar dat men
later tot een andere vertaling
kwam. Voluit staat er in die deu-
zaes vertaling: "Den bergh Gods is
een vruchtbare berch, een groot
ende vruichtbaer gheberchte". Met
de keuze voor deze tekst greep ds.
Baselius naar de bijbel, maar hij
liet zich duidelijk inspireren door
de lokale omstandigheden, name
lijk de naam van onze stad Bergen
op Zoom. De kerk droeg in die
tijd de naam 'Nederduyts Gerefor
meerd' en was de staatskerk of
heersende kerk. De leden waren
40
De Waterschans nr. 1-2004
de in Bergen op Zoom wonende
burgers van wie velen de RK-kerk
de rug hadden toegekeerd. Be
stuur en militairen kwamen vaak
van boven de rivieren en waren
meestal 'gereformeerd'. Pas in
1815 komt de naam 'Hervormde
Kerk' in gebruik, namelijk bij de
wetswijzigingen die na de Weense
Conventie werden doorgevoerd
en de basis vormden voor de wet
geving van het dan ontstane ko
ninkrijk der Nederlanden.
De hervormde gemeente gebruikte
de Gertrudiskerk tot 1966. Inmid
dels is er een federatieve samen
werking met de gereformeerde
kerk in Bergen op Zoom en zal de
hervormde gemeente opgaan in de
protestantse fusiekerk.
1659-1828: Waalse gemeente
Door migraties in Europa kon de
samenstelling van de bevolking
van steden of dorpen soms erg
veranderen. Hierdoor kon het ge
beuren dat er ook behoefte was
aan anderstalige kerkdiensten.
Een lokale protestantse gemeente
kon die diensten zelf verzorgen,
maar de kerkenraad kon ook een
speciale gemeente oprichten voor
deze bevolkingsgroep. In Bergen
op Zoom heeft vanaf 1659 een
Waalse Franstalige) gemeente
bestaan, van 1659 tot en met
1828. Zij hadden een eigen kerk
gelegenheid in de Margrietenka
pel. Deze kapel heeft tot het be
gin van de jaren vijftig van de 20-
ste eeuw gestaan op de hoek van
de Minderbroederstraat en Ge-
weldigerstraat. Ook de latere lu
therse gemeente had hier haar
onderkomen. Rond 1950 werd
deze middeleeuwse kloosterkerk
gesloopt en kon het Cathrientje
zich verder uitbreiden. De ont
werper van het hierbij afgebeelde
zegel van de Waalse gemeente is
onbekend. We zien (vaag) in het
midden een rots/berg met daar
omheen de tekst: "Dieu est notre
rocher" (God is onze rots). Deze
tekst komt uit psalm 18:3. Het
randschrift vermeldt voorts: Eglise
Wallonne Berg op Zoom. Ook in
dit zegel zien we een verwijzing
naar de naam van onze stad
(berg/rots) maar tevens en vooral
is het een geloofsbelijdenis. In
1828 hield de Waalse gemeente
op te bestaan en werd zij samen
gevoegd met de hervormde ge
meente die formeel nog steeds
haar rechtsopvolger is.
1698-heden. Evangelisch
Lutherse gemeente te
Bergen op Zoom
Bergen op Zoom was vele eeuwen
garnizoensstad en dat bracht ook
altijd veel mutaties in het bevol
kingsregister met zich mee. En
door haar ligging dicht bij Ant
werpen was Bergen op Zoom, zo
wel over water als over land, de
doorgangsstad richting het zui
den. In de 17-de eeuw ontstond
een gemeenschap Duitsspreken
den van lutherse overtuiging die
behoefte hadden aan hun eigen
kerkdiensten. Door de hulp van
de lutherse gemeenschap in Rot
terdam kon in 1698 een eigen ge
meente worden gevormd met een
predikant, natuurlijk ook met me
dewerking van de kerkenraad van
de protestanten. Ook deze ge
meente werd ondergebracht in de
Margrietenkapel, eenvoudigweg
door hier een muur in te metse
len. De evangelisch lutherse ge
meente heeft tot 1939 in deze ka
pel gekerkt en is dat jaar naar de
Faurestraat getrokken waar ze een
nieuwe kerk hadden gebouwd.
Hier is de lutherse gemeente nog
steeds te vinden maar al heel lang
wordt er niet meer in hel Duits
gepreekt. De kerkzaal is een klein
juweeltje en helaas erg onbekend
bij veel Bergenaren. Iets meer be
kend is wellicht dat in deze kerk
een orgeltje staat van de Bergse
orgelmaker en schrijnwerker Ro
gier. Dit instrument is thans be
schermd met de status van rijks
monument.
Ook de lutherse gemeente heeft
een kerkzegel. Het staat in elke
kerkbode afgedrukt en op het
postpapier maar het is duidelijk
een kopie van een kopie, dus erg
vaag. (Van alle getoonde zegels
zijn überhaupt geen originelen te
rug te vinden). We zien in het
midden een figuur en dit is de af
beelding van een engel. Hierbij de
woorden 'evangelium aeternum'.
Dit verwijst naar Openbaringen
14 6 waar we lezen over de engel
die in het midden van de hemel
vliegt met het eeuwig evangelie.
Als randschrift lezen we: sig.eccl.
inv.aug.conv.civ.bergarum.zomam.
Dit zijn allemaal afkortingen die
met elkaar een zinnetje in het La
tijn zouden moeten vormen. Het
is zelfs niet helemaal duidelijk
welk woord in de zin vooraan
moet staan. Met hulp van de lu
therse ds. Willem Baan kwam ik
op de volgende mogelijke zin: si-
gilum ecclesiae invariatae augu-
stanae confessionis civitatis ber-
garum [ad] zomam. De vertaling
zou dan zijn: Zegel van de kerk
van de onveranderde Augsburgse
Confessie van de stad Bergen op
Zoom. Hierin zit ook weer een
stukje kerkgeschiedenis want ooit
had de reformatorische voorman
Melanchton aan de reformator
Luther voorgesteld de Augsburgse
Confessie enigszins te veranderen
om daarmee de (Franse en Zwit
serse) Calvinisten tegemoet te ko
men. Luther hield echter niet van
diplomatie maar wel van de waar
heid. Dus geen concessie aan de
confessie! In lutherse kring sprak
men in de tijd dat dit zegel werd
ontworpen dus voor de zekerheid
over de onveranderde Augsburgse
Confessie. Deze belijdenis wordt
in de kerkorde van de nieuwe pro
testantse kerk ook genoemd als
één van de belijdenissen waarmee
de kerk zich verbonden voelt. Het
is deze confessie die de inspiratie
geweest is tot het zegel. De verwij
zing naar onze stad is zeer sum
mier te noemen.
41
i
