Van Carnaval 19 3 8 naar de Dionne-vijfling
De Waterschansnr. 1-2004
De Waterschans nr. 1-2004
Verslag van een kunsthistorische speurtocht
Classis Tholen en
Bergen op Zoom
De bovengenoemde kerken waren
lange tijd met elkaar verbonden
via een bovenplaatselijke organi
satie: de classis. In 1597 hoorden
de protestantse kerken van West
Brabant en van Tholen bij elkaar
en vormden zij één classis. Deze
situatie is al sinds lang weer ver
anderd. Ook deze classis had een
kerkzegel en ik wilde dat hierbij
niet onvermeld laten. Op dit zegel
is een kandelaar met brandende
kaars zichtbaar met aan weerzijde
van de kandelaar de letters C en
T. Dit is een afkorting die staat
voor: Classis Tholen. Het rand
schrift van dit zegel is: D'licht
schuynt in de duysternisse. Met
dit zegel dus geen verwijzing naar
een lokale omstandigheid, maar
wel lezen we hierin een soort roe
ping van de kerk. We vinden de
tekst terug in het evangelie van
Johannes 1:5.
1857/1889/1892-heden.
De Gereformeerde Kerk
van Bergen op Zoom
In de 19-de eeuw waren er in ker
kelijk Nederland allerlei spannin
gen die ertoe leidden dat mensen
zich hergroepeerden, soms onder
invloed van evangelisatiebewegin
gen. Het ging dan vaak om de wat
eenvoudiger lieden, soms rand
kerkelijk. Men sprak wel van 'de
kleine luyden'. Deze beweging
was niet altijd alleen maar geba
seerd op theologische overwegin
gen, maar veel vaker ook op econo
mische en sociale. Men kan een
klassestrijd herkennen. In Bergen
op Zoom werd in 1857 een 'Chris
telijke Afgescheiden' gemeente ge
sticht die bijeenkwam in een pot
tenbakkerskamer in de Dubbel-
straat. In 1889 ontstond een 'dole
rende Nederduits Gereformeerde
Gemeente' vanuit de evangelisa
tie- en schoolbeweging 'Nehe-
mia'. Deze club kwam samen in
een schoolgebouw in de Moereg-
rebstraat. De twee gemeenten ga
ven gehoor aan de landelijke op
roep om samen te gaan. Zo ont
stond de gereformeerde kerk in
Bergen op Zoom in 1892. In dit
jaar werd ook het landelijk ver
band van gereformeerde kerken in
Nederland opgericht. Het werd
naast een kerkelijke organisatie
vooral ook een emancipatiebewe
ging, die in haar ontwikkeling veel
parallellen kent met de in die tijd
op gang gekomen emancipatie
van de katholieke gemeenschap
pen.
In 1928 werd voor deze gerefor
meerde kerk in Bergen op Zoom
ook een kerkzegel ontworpen, na
melijk ter gelegenheid van de in
gebruikname van de nieuw ge
bouwde kerk aan het Bolwerk,
thans Ontmoetingskerk. Ook dit
kerkzegel ziet U hierbij en is uniek
te noemen. Het is namelijk ont
worpen door de architect van het
gebouw, B.T. Boeyinga. Het komt
niet veel voor dat een architect dit
op zich neemt. Het is een typisch
art-deco kerkzegel, zoals het kerk
gebouw zelf dat is. Het zegel toont
het kerkgebouw en de naam van
het kerkgenootschap met daarbij
de verwijzing naar een tekst: Mat-
theus 5 14. Hier staat: "Gij zijt
het licht der wereld; eene stad
boven op eenen berg liggende,
kan niet verborgen zijn."
Waarom dit zegel? De kerkenraad
vond dat dit zegel er met name
moest komen omdat daarmee "de
gemeente in een kort woord klaar
hare roeping wordt voorgehou
den". Ook in dit zegel dus weer
een verwijzing naar de lokale geo
grafie. (enigszins overdreven in het
woordje 'berg'). Vervolgens een
tekst die tevens het motto van de
kerk is. Een typisch gerefor
meerde, wat activistische kijk op
de dingen. De kerk is er en moet
dingen doen en daar mag je wat
van verwachten dus moet dat
zichtbaar zijn.
De oecumenische beweging
Na het herstel van de katholieke
hiërarchie in Nederland en de
emancipatie van zowel katholie
ken als kleine luyden (samenval
lend met een wereldwijd politiek
proces van herverdeling van de
macht) komt de behoefte op om
meer te zoeken naar wat we delen
dan alleen te kijken naar datgene
wat ons scheidt. De angstige tijd
van de jaren dertig van de vorige
eeuw zal daar zeker mee te maken
hebben gehad.
In 1937 wordt het initiatief geno
men om de kerken met elkaar in
gesprek te brengen via een 'oecu
menische beweging'. In 1948 wordt
dit initiatief omgezet in een offi
cieel orgaan: de Wereldraad van
Kerken. Heel veel kerken in de
wereld vormen deze raad of zijn
er als waarnemer aan verbonden.
Ook Nederland kent een raad van
kerken met hierin de meeste ker
ken van zowel katholieke als pro
testantse signatuur.
Wat was logischer voor deze raad
om als logo en briefhoofd terug te
grijpen op het vertrouwde beeld
merk van zo veel parochies en
kerken: het kerkzegel. In dit zegel
zien we een schip dat op de gol
ven van de wereldgeschiedenis
vaart met als mast hel kruis van
Christus. Het Griekse woord 'oi-
koumene' betekent: de gehele be
woonde wereld.
In Bergen op Zoom werd in 1967
een afdeling van de Raad van
Kerken opgericht. Deze Bergse
Raad van Kerken voert natuurlijk
ook het hierbij afgebeelde zegel.
4 2
KUNSTHISTORISCHE
Drs. Johanna Jacobs
Het schilderij
Sinds jaar en dag bevindt zich in de collectie van het gemeentemuseum
Het Markiezenhof te Bergen op Zoom een schilderij van een redelijk groot
formaat, 140 x 110 cm, dat links onder is gesigneerd met 'Verdonk'. De in-
ventariskaart nr. 2617 vermeldt dat het hier om een 'Carnavalsimpressie'
van 'ca. 1950' gaat. Gegevens betreffende de herkomst, de verwerving, de
afbeelding en de kunstenaar ontbreken. Het is een intrigerend schilderij
door de grootte, de afbeelding en de wijze van weergave. Wie is de maker,
wat stelt het schilderij voor, hoe kwam het tot stand en op welke manier
kwam het in de museumcollectie terecht? Deze vragen werden acuut toen
het schilderij werd uitgekozen voor de reeks 'Bergse impressies'. Dit is een
prachtige uitgave van topografische afbeeldingen van de gemeente Bergen
op Zoom waarvan er jaarlijks vier verschijnen.'
Een speurtocht begon...
Een eerste aanwijzing werd gevon
den in de fotocollectie van het Re
gionaal Historisch Centrum. Op
een kaart met de titel 'Vastenavond
schilderijen/tekeningen' bevindt
zich een zwart-wit foto van matige
kwaliteit. Op de achterzijde echter
staan in potlood de voorletters en
naam van de schilder vermeld als
ook dat de foto afkomstig is uit het
RKD (Rijksbureau voor Kunsthis
torische Documentatie te Den
Haag). Bovendien zijn 'Het Vader
land 4 februari 1940' en de titel van
het werk 'Carnaval te Bergen-op-
Zoom 1939' genoteerd. Omdat 'Het
Vaderland' niet voorhanden is,
wordt de locale equivalent 'Dag
blad De Zoom' geraadpleegd en
zowaar, op 5 februari 1940 wordt
gemeld dat in Kunsthandel Goo-
sen in de Fortuinstraat "een schil
derij [is] geëxposeerd van het Car
naval 1938. Het is geschilderd door
den Haagschen kunstschilder FW.
Verdonk"2 Eén correctie kan hier
door al meteen worden aange
bracht: de titel luidt dus niet 'Car
naval te Bergen-op-Zoom 1939'
maar'Carnaval 1938'.
I 'wumtm anrofci t
Afb. 1.
Frits Verclonk,
Carnaval
1938', 1938,
olieverf op
doek,
140 x 110 cm.
Collectie
gemeente
museum Het
Markiezenhof,
Bergen op
Zoom.
1 Er zijn inmiddels 20 afleveringen ver
schenen. Momenteel kan men de hele
tot nu toe verschenen reeks met verza-
meldoos verkrijgen bij boekhandel
Quist in de Fortuinstraat en in de stu
diezaal van het regionaal Historisch
Centrum (RHC).
2 'Bergen op Zoom e.o. Carnaval te Ber
gen op Zoom.', in: 'Dagblad De Zoom',
maandag 5 februari 1940.
