De Waterschans nr. 1-2004
De kunstenaar
De kunstenaar is nu eveneens ge
traceerd. Het gaat om Frederik
Willem (roepnaam Frits) Verdonk
die op 1 maart 1902 in Gorin-
chem is geboren.3 Hij is het vijfde
kind van Pieter Verdonk (Gorin-
chem 1863-1942) die visser van
beroep is, en Jansje Brouwer (Go-
rinchem 1866-1908). Kort na de
geboorte van haar achtste kind,
overlijdt Jansje en de jongste kin
deren, waaronder Frits, worden
ondergebracht in het Burgerwees
huis in de Molenstraat te Gorin-
chem. Na het doorlopen van de
'Tusschenschool voor jongens'
gaat hij in 1916 een opleiding
voor smid volgen aan de am
bachtsschool.4 Omdat Frits aan
leg voor tekenen heeft, mag hij
van de regenten van het weeshuis
les nemen bij E.A. Jansen. Hij is
het die erop aandringt dat Frits in
plaats van voor smid te leren, de
schildercursus aan de ambachts
school volgt. Hij behaalt in 1919
zijn diploma. Óp instigatie van
A.J. Witternrans, directeur van de
suikerfabriek 'Hollandia' in Go-
rinchem, volgt Frits lessen aan de
Academie van Beeldende Kun
sten te Rotterdam. Later studeert
hij ook aan de Rijksacademie van
Beeldende Kunsten te Amsterdam
en de Academie van Beeldende
Kunsten te Den Haag. Aanvanke
lijk werkt hij als kerkschilder bij
Jan Dunselman in Amsterdam,
maar na het winnen van enkele
prijzen, vestigt hij zich als zelf
standig kunstenaar. Vier jaar ach
tereen wint hij de Koninklijke
Subsidie voor Jeugdige Kunste
naars.5 In 1930 krijgt hij de Vige-
liusprijs voor 'de best geschil
derde levensgroote figuur' en in
1931 de Willink van Collenprijs voor
'het best geschilderde tafereel uit het
bedrijfsleven'.6 Na het winnen van
de Florentijnse studieprijs brengt hij
een tijd in Italië door. In 1939 krijgt
hij een regeringsopdracht voor het
Nederlandse paviljoen op de we
reldtentoonstelling in New York7
In 1930 heeft hij zich in Den Haag
gevestigd. Zijn mecenas is AJ. Wit
termans, en na diens dood blijft zijn
weduwe, mevrouw M. Wittermans-
Metz, zijn zakelijke belangen be
hartigen. Dat schijnt nodig ge
weest te zijn omdat het 'zakelijk
instinct' bij Frits 'ten enenmale
ontbrak!'8
Na zijn overlijden op 15 novem
ber 1963 worden er in Pulchri
Studio, de kunstenaarssociëteit
waarvan hij sedert zijn vestiging in
Den Haag lid is geweest, en in de
Nieuwe Doelen te Gorinchem in
1964 en 1976 tentoonstellingen
van zijn werk gehouden. Werken
van Verdonk bevinden zich in col
lecties van de gemeente Den
Haag, het Burgerweeshuis en de
gemeente Gorinchem.9
De relatie met Bergen op Zoom
De vraag die opkomt, is hoe een
Haagse schilder in Bergen op
Zoom verzeild raakt. Uit het be
volkingsregister blijkt dat zijn
oom Dirk Verdonk in 1930 wordt
verpleegd in Vrederust. Het lijkt
onwaarschijnlijk dat na een be
zoek aan zijn oom, de schilder de
Bergse vastenavond zou hebben
geschilderd. Bij stukjes en beetjes
wordt ook dit raadsel opgelost.
De eerste aanwijzing wordt ge
vormd door de vermelding in een
brief van Frits Verdonk dat het
onderhavige schilderij berust bij
een zekere 'Van Rooyen' in de
Lievevrouwestraat.10 Naspeuring
in het bevolkingsregister leert dat
het gaat om Andries van Rooijen
die getrouwd is met Alida Petro-
nella Witternrans. Zij is op 16 ja
nuari 1877 te Bergen op Zoom ge
boren. Meteen roept dit de vraag
op: is dit een zus van A.J. Witter
nrans, de mecenas van de kunste
naar. En ja hoor: Abraham Jaco
bus Witternrans is inderdaad een
broer. Hij is op 20 november 1867
te Bergen op Zoonr geboren. Op
27 juli 1886 verhuist hij volgens
het bevolkingsregister naar de ka
zerne aan de Korenmarkt te Ber
gen op Zoonr. Daarna is hij in
Bergen op Zoonr niet nreer te
traceren. Óp 21 oktober 1893 ech
ter vestigt hij zich als 'chemist' in
Gorinchem. Zijn vorige woon
plaats is 's-Gravennroer. Hij is te
Zevenhuizen gehuwd nret Maria
of Marie Metz (geboren te Wad-
dinxveen op 8 maart 1875). In
1901 wordt hij in het 'Adresboek
van Gorinchem' nog steeds aan
geduid nret 'chemist' maar in het
gelijknamige boekje uit 1905 staat
hij vermeld als 'directeur eener
suikerfabriek'. Dit is suikerfabriek
'Hollandia'.11 Witternrans wordt
door de gemeenteraad op 6 no
vember 1914 benoemd tot regent
van het Burgerweeshuis te Gorin
chem, alwaar Frits Verdonk sedert
1908 is ondergebracht.
Vanaf 1923 woont het echtpaar
Witternrans aan de Bezuiden-
houtseweg 187 te Den Haag.
Hierna zal blijken dat het netwerk
van het echtpaar een belangrijke
rol zal spelen bij de verwerving
van het schilderij 'Carnaval 1938'
voor Bergen op Zoom.
De verwerving
Een antwoord op de vraag waar
om het schilderij in februari 1940,
dus twee jaar na de vervaardiging,
in Kunsthandel Goosen tentoon-
De Waterschans nr. 1-2004
gesteld wordt, bevindt zich in het
Regionaal Historisch Centrum. In
het archief van oud-archivaris
Korneel Slootmans wordt corre
spondentie aangetroffen betref
fende de verwerving van het schil
derij. Dat juist in dit archief ge
zocht is, hangt samen met het feit
In diezelfde maand, februari 1940,
schrijft Verdonk ook een brief aan
de "Weledelgeboren Heer Sloot-
mans". Uit de brief blijkt dat twee
particulieren reeds een bijdrage
van ieder vijftig gulden hebben
toegezegd, de heren AJ. Witter-
mans - de eerder genoemde me
cenas - en L.M. Metz te Vorden
(Gelderland). Het zal hier, gezien
de naam, een broer of ander fa
milielid van mevrouw Witter-
mans-Metz, betreffen. Kennelijk
heeft het Voorzieningsfonds voor
Kunstenaars een bijdrage van 200
gulden toegezegd, zodat de stand
op dat moment driehonderd gul
den is. Hij vervolgt "'k Had ge
dacht als er nu nog eens boven
dit bedrag een vijf a zeshonderd
gulden bijgebracht kon worden,
daar zou ik dan zeer mede tevre
den zijn."
In maart van datzelfde jaar schrijft
Frits Verdonk wederom twee brie
ven aan Korneel Slootmans. In
een brief meldt de kunstenaar dat
hij een onderhoud heeft gehad
met Mr. A.R. Visser van het Voor
zieningsfonds voor Kunstenaars.
De heer Visser heeft op zijn beurt
reeds een gesprek met de burge
meester van Bergen op Zoom ge
had "over eventueele plaatsing
van het schilderij op het stad
huis". Visser raadt Verdonk aan
dat het schilderij jarenlang in het
Stadhuis aan de Grote Markt
heeft gehangen. Slootmans was
degene die toentertijd regelmatig
werken voor de gemeente aan
kocht en zo werd de relatie tussen
aankoop schilderij en de archiva
ris gelegd.12
In "Februari '40" schrijft Frits Ver
donk een brief aan "Den Weledel
geboren Heer Sitsen" te Bergen
op Zoom.13 Uit de brief blijkt dat
Sitsen aan Verdonk beloofd heeft
zich in te spannen het schilderij
voor Bergen op Zoom te verwer
ven. Verdonk zegt hem dat de
burgemeester schriftelijk een sub
sidieverzoek moet indienen bij
Mr. A.R. Visser, secretaris en pen
ningmeester van het Voorzie
ningsfonds voor Kunstenaars in
Den Haag. Dat subsidieverzoek
"zou zoo moeten worden inge
kleed dat de Burgemeester en
thousiast moet zijn om 't schilde
rij in zijn bezit te hebben voor de
Gemeente. Op Uw voorstel heeft
de Heer Slootmans zijn volle me
dewerking beloofd en ik vertrouw
volkomen op Uw daadkrachtige
hulp dat we zullen slagen".14
4 5
Afb.2. Prins S. Warringa met leden van de 'leutige ploeg', 1938. Collectie Regionaal
Historisch Centrum, Bergen op Zoom.
Afh. 3. Wagen 'Dat gaat over de tong',
1938. Collectie Regionaal Historisch
Centrum, Bergen op Zoom.
3 Genealogie verstrekt door de Heer Piet
Verdonk via verdonk@xs4alI.nl. René
van Dijk werkzaam bij het Stadsarchief
te Gorinchem is bezig met een publi
catie over Gorcumse kunstschilders en
heeft in dit verband ook gegevens over
Frits Verdonk verzameld. Aan beiden is
dank verschuldigd.
4 'Twee eeuwen Gorcum in beeld. Beel
dend kunstenaars die tussen 1800 en
2000 Gorinchem tol onderwerp van
hun werk kozen', p. 92 tot en met 94.
Catalogus bij de gelijknamige tentoon
stelling in het Gorcums Museum van 8
september tot 19 november 2001. ISBN
90-804257-3-7. Hierna: Twee eeuwen
Gorcum. In full colour staat op p. 93
een schilderij van Verdonk 'De marine
schepen hr. ms. Nautilus en hr. ms.
Schorpioen in de vluchthaven te Gorin
chem' uit 1925 (40 x 60 cm) afgebeeld.
Met dank aan Piet Augustijn, conserva
tor van het Gorcums Museum, voor het
toesturen van deze publicatie.
5 Twee eeuwen Gorcum, p. 92.
6 Pieter A. Scheen, Lexicon Nederlandse
beeldende kunstenaars 1750-1950 M-Z,
's-Gravenhage 1970, p. 490.
7 Twee eeuwen Gorcum, p. 92.
8 Jan C. Verdonk, 'Uit de kunst" FRITS
VERDONK Grootmeester der Figura
tieve Kunst', via verdonk@xs4all.nl.
9 In Twee eeuwen Gorcum, p. 92 staat
vermeld dat de gemeente Gorinchem in
1976 uit de nalatenschap van mevrouw
Wittermans-Metz acht schilderijen ont
ving, waaronder een 'Gezicht op de
Kortendijk'. René van Dijk van het
Stadsarchief te Gorinchem heeft alle
acht werken achterhaald: drie geschil
derde kopieën naar Mancini van
clowns, een liggende knaap en een on
bekende; een geschilderde kopie naar
Rembrandt van een oude man; en vier
werken van Verdonk zelf, een poppen
speler, een gezicht op Kortendijk vanaf
Havendijk, twee zittende zusjes, en een
dame met groene rok aan tafel. Het
Burgerweeshuis ontving uit de nalaten
schap een portret van AJ. Wittermans
en M. Wittermans-Metz.
10 Brief van 25 juni 1940 van Frits Ver-
donk aan Korneel Slootmans in het Re
gionaal Historisch Centrum te Bergen
op Zoom.
11 Met dank aan René van Dijk van het
Stadsarchief te Gorinchem. De suiker
fabriek werd sinds 1893 geëxploiteerd
door de firma Duuring en Co en lag
aan de Arkelsedijk. In 1904 ging de fa
briek over in handen van de Maat
schappij Hollandia te Vlaardingen. Per
1 oktober 1919 ging de fabriek op in de
opgerichte Centrale Suikermaatschap
pij. In 1929 werd de fabriek gesloten.
(Bron via René van Dijk: Gorinchem in
bedrijf AJ. Busch. - Alphen aan den
Rijn: Repro-Holland 1991 (Midden-
Holland in bedrijf-reeks, deel 5)).
12 Met dank aan Cees Vanwesenbeeck
voor deze informatie.
13 Het betreft hier hoogstwaarschijnlijk
Cornells Johannes Lodewijk Marie Sit
sen, geboren op 18 december 1881 te
Bergen op Zoom en 'chemist' van be
roep. In 1938 woont hij aan de Ant
werpsestraat 28. Hij was getrouwd met
Cornelia Cecilia Veraart geboren op 23
september 1879 te Bergen op Zoom.
Gezien het beroep 'chemist' behoorde
Sitsen hoogstwaarschijnlijk tot de ken
nissenkring van AJ. Wittermans, die
immers ook 'chemist' was.
14 Op de brief staat het adres van Frits
Verdonk vermeld: 'W. v. Outshoorn-
straat 15 den Haag'.
