De Waterschansnr. 1-2004
Boekbespreking
Dr. Willem A van Ham: Historische steden atlas van Nederland.
Aflevering 7 Bergen op Zoom. Delft 2 OO 3ISBN 9 O- 4 O 7 - 2 4 5 2 -O.
De Waterschans nr. 1-2004
5 3
msmmmesm
Door drs. G.A. Huijbregts
Zelden zag het bestuur van onze
Geschiedkundige Kring zoveel le
den bijeen als op 8 december jl.
De grote hofzaal bleek te klein
om alle belangstellenden een
plaats te kunnen bieden. Het be
trof deze keer dan ook een uniek
agendapunt: de overhandiging
van het eerste exemplaar van de
Historische Atlas van Bergen op
Zoom door de auteur dr. Willem
van Ham aan de burgemeester
van de stad P. van der Velden met
aansluitend een gezellig samen
zijn en de uitreiking van een gra
tis exemplaar aan de leden van de
Kring. Na het welkomstwoord van
de voorzitter drs. Johanna Jacobs
gaf prof. dr. Peter A. Henderikx
een uiteenzetting over de doel
stelling en werkwijze van de Inter
nationale Commissie voor Ste-
dengeschiedenis. De Nederlandse
werkgroep van deze Commissie
bestaat uit docenten en oud-do
centen van de Universiteit van
Amsterdam en van de Technische
Universiteit van Delft. Tot nog toe
stimuleerde en begeleidde deze
groep de uitgave van zes stedenat-
lassen, te weten Haarlem, Amers
foort, Zutphen, Kampen, Schoon-
hoven-Nieuwpoort en Venlo. De
Internationale Commissie ijvert
ervoor dat de stedenatlassen. ook
de buitenlandse, volgens een
zelfde opzet worden samenge
steld. Zo kan de gebruiker met
meer vrucht het groeiproces der
verschillende steden met elkaar
vergelijken. Daarnaast blijft er vol
doende speelruimte om het spe
cifieke van de eigen stad te etale
ren en de atlas ook voor niet-his-
torici aantrekkelijk te maken.
Het boek is een uitermate fraai
werk geworden. Het bevat een
rijke collectie historische kaarten
en prenten die stuk voor stuk
groot en duidelijk zijn gereprodu
ceerd; een knap staaltje van mo
derne boekdrukkunst. Maar dat is
Ajb.l. Een van de
vele prenten in
de atlas. Dit is
een pentekening
van Aelbrecht tot
Vaedes of
Sotvaedes,
gemaakt in 1598.
"Bergen op
Soem" staat
erboven Het is
een gezicht op de
stad vanuit het
zuiden met rechts
de Raaiberg en
links een
wegkruis.
niet alles. De atlas is tegelijk een
geschiedenisboek van de stad met
een schat aan gegevens De Com
missie heeft de oud-archivaris WA
van Ham bereid gevonden om die
historie te schrijven. Een goede
keuze. Steunend op een rijke erva
ring en talrijke publicaties, waaron
der zo'n vijftig van eigen hand,
heeft deze ter zake kundige en er
varen auteur de ontwikkeling van
wat eens een bescheiden nederzet
ting was tot het Bergen op Zoom
van nu op een knappe en bevatte
lijke wijze verwoord. In een atlas
pleegt niet de mens de hoofdrol te
spelen, maar gaat de meeste aan
dacht uit naar de plattegrond, de
gebouwen, de oppervlakte en het
gebruik ervan. Uiteraard is de in
vloed van de mens niet weg te den
ken, maar het accent ligt duidelijk
op de stad en de invloed ervan op
het leven en welzijn van de inwo
ners.
Han Bos heeft ook deze publicatie
van Van Ham verrijkt met vele door
hem getekende kaarten en platte
gronden. Zij vormen voor de lezer
een waardevolle steun om zich te
oriënteren in de stad van weleer.
In wetenschappelijk opzicht is de
atlas niet alleen technisch, maar
ook inhoudelijk bij de tijd. Re
cente vondsten op archeologisch
en historiografisch terrein zijn
vakkundig verwerkt mede dankzij
de inbreng van de stadsarcheo-
loog M.J.A. Vermunt. Hij is de
man die met een aantal vrijwilli
gers regelmatig onze kennis van
het Bergse "bodemarchief ver
rijkt. Voor de ontwikkelingen van
de Binnenstad na 1850 mocht de
auteur een beroep doen op de he
ren R.A.F. Smook en C.D. Vanwe-
senbeeck. Het is voor Bergen op
Zoom de tijd waarin de moderne
industrie haar intrede doet en de
vestingwerken worden gesloopt.
Een zorgvuldig bewerkte los bij
gevoegde kadasterkaart anno
1825 geeft een goede indruk van
Bergen op Zoom op het einde
van de vestingtijd, terwijl luchtfo
to's van Plein 13 en van de jong
ste stadswijk De Bergse Plaat een
aardige impressie bieden van de
huidige situatie.
De stof is verdeeld over vier
hoofdstukken en een Legenda.
Het eerste hoofdstuk gaat over de
5 2
J.Y.H A Jacobs (red.): Gaandeweg aaneengesmeed.
Geschiedenis van het bisdom Breda.
z.p. 2003 (Uitgeverij Valkhof Pers),
ISBN 90 5 6 2 5 1 4 9 X, 1 44 PAG.
Afb.4. Drie monseigneurs uit de periode van vóór 1853.
ligging van de stad en de naam
Bergen op Zoom. De volgende
drie hoofdstukken beschrijven ach
tereenvolgens de Middeleeuwse
stad, de vestingstad en het mo
derne Bergen op Zoom. De Le
genda kan men zien als het ge-
bouwenregister van de stad. Er
wordt onderscheid gemaakt tus
sen nog bestaande monumenten
en inmiddels verdwenen gebou
wen. Een andere indeling is geba
seerd op de functie van de pan
den. Achtereenvolgens passeren
zeven groepen de revue, namelijk:
9 openbare gebouwen (Markie
zenhof, Klein Hof, kasteel van
Borgvliet. Stadhuis, Teerkamer,
Stadsschool, Latijnse school enz.),
21 gebouwen en terreinen met han
delsfuncties (Lakenhallen, vleeshuis,
waag, marktpleinen), 15 stadspoor
ten (oa. Lievevrouwe- of Gevan
genpoort, Hampoort enz.), 35 ove
rige militaire gebouwen (Arsena
len, kruitmagazijnen, Blokstallen,
hospitalen, Provoosthuis, Gewel-
digershuis e.d.), 13 molens, 14
geestelijke instellingen (Kapellen,
kloosters, Begijnhof), !3 liefdadig
heidsinstellingen (gasthuizen, Pes
thuis, Leprozenhuis), 3 kerkhoven,
10 schuttershoven en 8 overige
terreinen en objecten. Deze droge
opsomming geeft toch een idee
van de rijkdom van dit werk. Elk
object wordt kort toegelicht, vaak
met behulp van historische pren
ten, terwijl de inliggende kaart
helpt bij het terugvinden van de
verdwenen gebouwen.
De geste van De geschiedkundige
Kring van Stad en Land van Ber
gen op Zoom om zijn leden deze
unieke atlas te schenken heeft er
toe bijgedragen de uitgave van dit
boekwerk mogelijk te maken en
om het alle overige geïnteresseer
den in het Bergse verleden voor
een aantrekkelijke prijs aan te bie
den. Daarbij mag niet onvermeld
blijven, dat bijdragen van het
Prins Bernhard Cultuurfonds
Noord-Brabant en van de Stich
ting Brabantse Regionale Ge
schiedbeoefening de publicatie
van dit boek mede mogelijk
maakten evenals de deskundige
en onmisbare medewerking van
het Regionaal Historisch Cen
trum Bergen op Zoom.
Een tweede boek dat eveneens
een ruime verspreiding verdient,
is het hierboven staande. Aanlei
ding tot het schrijven van deze
Geschiedenis van het bisdom
Breda was het 150-jarig bestaan
van dit diocees. Het werk herin
nert aan het herstel van de kerke
lijke hiërarchie in Nederland in
1853. Bij het eeuwfeest daarvan
verscheen het imposante boekwerk
van L.J. Rogier en N. de Rooy: In
vrijheid herboren. Katholiek Neder
land 1853-1953. 's-Gravenhage
1953. Vijf bisdommen kreeg ons
land toen, waaronder Breda.
Bij het 150-jarig jubileum is de
voorkeur blijkbaar uitgegaan naar
een historie van het eigen bis
dom, los van de andere. Een team
van vijf kerkhistorici heeft zich
onder leiding van prof. dr. J.Y.H.A.
Jacobs, hoogleraar geschiedenis
van kerk en theologie aan de
Theologische Faculteit van de
Katholieke Universiteit Brabant,
belast met het schrijven ervan. De
auteurs besloten om niet 1853 als
beginpunt te nemen, maar 1559.
De eerste twee hoofdstukken vor
men zo de inleiding tot het ei
genlijke thema. De archivaris van
het bisdom drs. Wil Brand bijt de
spits af met "De bouwstenen voor
een toekomstig bisdom Breda
(1559-1803)". Het was in 155^dat
op aandringen van koning Filips
II van Spanje (1555-1598) zijn
Nederlanden een nieuwe bisdom-
menindeling kregen. Vóór die tijd
hoorden Breda en Bergen op
Zoom tot het bisdom Luik en la
gen de Zeeuwse eilanden in het
bisdom Utrecht. West-Brabant
ging over naar het nieuwe bisdom
Antwerpen, een suffragaanbisdom
van het aartsbisdom Mechelen.
Na 1581 mocht de bisschop van
Antwerpen niet meer in Staats-
Brabant komen. Het zou twee
honderd jaar duren voordat de
katholieken van Bergen op Zoom
hun bisschop konden begroeten.
Aan het hoofd van de zielzorg
stond een deken. West-Brabant
was verdeeld in een dekenaat
Breda en een dekenaat Bergen op
Zoom. Het protestantiseringspro-
ces verliep na 1581 in de stad Ber
gen op Zoom voorspoedig, maar
in de achttiende eeuw kwam er
een kentering en kregen de katho
lieken weer de meerderheid.
De komst van de Fransen in 1795
betekende het einde van de be
voorrechte positie van de her
vormde kerk. Ondanks het prin
cipe van scheiding van kerk en
staat bemoeide Napoleon zich in
tens met kerkelijke zaken. Hij
sloot in 1801 een concordaat met
de paus en volgens dat verdrag
kreeg zijn rijk een nieuwe bis-
dommenindeling. Het bisdom
T,,v-y:
