De Geschiedenis van Bergen op Zoom XX
De VWterschans nr. 1-2004
De Waterschans nr. 1-2004
Bergen op Zoom en de Bataafse Republiek 1795-1806
8
9
drs. GA Huijbregts
-Va 1 1
.JE*,
een absolute monarchie, een stan
denstaat met veel sociale span
ningen, een enorme staatsschuld
en drukkende belastingen. Vooral
de burgers en de boeren moesten
die opbrengen met als gevolg
grote ontevredenheid. De ellende
werd nog groter toen de oogst van
1788 mislukte en het brood duur
werd. Vooral in Parijs leden velen
honger. De ideeën van de ver
lichte filosofen sloegen steeds
meer aan. Koning Lodewijk XVI
was bovendien een zwak bestuur
der. Op 14 juli 1789 bereikte het
brood in de hoofdstad een re-
cordprijs en die dag barstte de
bom. De bestorming van de Bas
tille leidde een reeks gebeurtenis
sen in die Frankrijk van een abso
luut koninkrijk achtereenvolgens
veranderde in een constitutionele
monarchie (1791-1792), een repu
bliek (1792-1804) en tenslotte in
een keizerrijk (1804-1814/15).
De macht berustte achtereenvol
gens bij de koning, de bourgeoisie
Ajb.2. Beschieting van Willemstad vanaf'de Hel
de eerste Franse inval in de Republiek (1793).
1. De Franse Revolutie 1789
Veel historici laten de Franse Re
volutie beginnen op 14 juli 1789
met het bestormen van de Bastille
door Parijse burgers. Daarmee
zette een proces in van grote ver
anderingen die tot ver buiten de
Franse grenzen zouden doorwer
ken. Ook het Bergen op Zoom
van 1815 zou heel anders zijn dan
dat van 1789. Voor een beter be
grip van die ommekeer werpen
we eerst een blik op het wereld
toneel, vervolgens op de gevolgen
van een en ander voor ons eigen
land en tenslotte op de doorwer
king van dat alles in Bergen op
Zoom.
We maakten reeds kennis met de
Verlichting en de nieuwe ideeën
van deze stroming. Er waren vor
sten, de zogenaamde verlichte
despoten, die met hun tijd mee
wilden gaan en daarom probeer
den om de nieuwe opvattingen in
praktijk te brengen. Zij deden dat
voor zover de verlichtingsideeën
niet in strijd waren met hun abso
lute macht. Alleen in Engeland
was er sprake van een begin van
democratie; daar was de vorste
lijke macht beperkt door enkele
wetten, die als grondwet golden.
Maar juist in het Britse Rijk brak
een opstand uit, namelijk in de
Engelse koloniën in Noord-Ame-
rika. Met een beroep op de na
tuurlijke rechten van de mens ver
klaarden de kolonisten zich op 4
juli 1776 (Independance Day) on
afhankelijk van het moederland.
De Amerikaanse Vrijheidsoorlog
(1775-1783) liep mede door de
steun van Frankrijk voor de jonge
staat goed af. Bij de vrede van Ver
sailles moest Engeland zich in
1783 neerleggen bij de afschei
ding van de Verenigde Staten van
Amerika.
Franse vrijwilligers die in Amerika
aan de kant van de opstandelin
gen hadden meegevochten, kwa
men enthousiast terug in hun va
derland. Frankrijk was toen nog
Afb.l. Franse artilleristen met kanon en de tekst: La liberté ou la mort (De vrijheid
of de dood). De tekening is gemaakt in 1793 en komt voor in het dagboek van de
Bredase notaris Andries Onkoop.
nieke vorsten. Door het invoeren
van dienstplicht (loting) beschikte
het land over een groot nationaal
leger. Alle tegenstanders moesten
buigen voor de Franse overmacht
met uitzondering van Engeland en
Rusland. Waar de Fransen baas wa
ren, voerden ze veranderingen
door naar het voorbeeld van hun
eigen land en die veranderingen
waren zeer ingrijpend. Heel wat
ideeën van de Verlichting zijn toen
in wetten en maatregelen omgezet.
Door het overwicht van Frankrijk
noemen we deze periode de
Franse Tijd (1789-1815).
2. De Fluwelen Revolutie
Het duurde toch nog een jaar of
vier voordat ons land echt in de
nasleep van de Franse Revolutie
betrokken raakte. In 1793 was het
dan zover. De Franse Republiek
Staats-Brabant over, 't eerst bij de
Meierij. Veel tegenstand onder
vond Dumouriez niet en in elke
stad en dorp danste het 'bevrijde'
volk met de Fransen om de vrij
heidsboom. Eindhoven, 's Herto
genbosch, Breda, de hele Baronie
en ook delen van het Markiezaat
vielen in Franse handen. Op 23
februari 1793 trokken de 'bevrij
ders' Wouw binnen, waar ze me
teen beslag legden op 60 pond
rundvlees en 840 pond brood.
Dumouriez liet Bergen op Zoom
even links liggen. De stad was ex
tra versterkt. De Fransen richtten
de aanval op Klundert en Willem
stad, die zich fel verdedigden. On
verwacht leed Dumouriez toen
een zware nederlaag tegen de
Oostenrijkers bij Neerwinden
(België). De nederlaag dwong de
Fransen om Staats-Brabant te
(=gegoede burgerij), een dictatuur
met de steun van de straat, daarna
terug bij de gegoede burgerij en
uiteindelijk bij Napoleon. Die
kroonde zichzelf in 1804 tot kei
zer en regeerde als een absoluut
vorst.
Een belangrijke factor in dit ont
wikkelingsproces was de oorlog.
Frankrijk kwam in botsing met tal
rijke landen met als taaiste tegen
stander Engeland. Die oorlog
werd door de Fransen gepropa
geerd als een strijd voor de rech
ten van de mens, een gevecht van
de verdrukten tegen hun tiran-
verklaarde dat jaar de oorlog aan
de Engelse koning George III en
aan onze stadhouder Willem V.
Let wel: het was geen oorlogsver
klaring aan het land en zijn inwo
ners, maar aan de vorsten. Nadat
de Franse Republiek haar afge
zette koning Lodewijk XVI had
onthoofd, wilde zij ook andere
volken van hun 'tirannen' bevrij
den en hen gelukkig maken met
"vrijheid, gelijkheid en broeder
schap". Een Frans leger onder lei
ding van generaal Dumouriez ver
overde de Oostenrijkse Nederlan
den en trok in 1793 de grens van
Tekening van J. Bulthuis, (inv.nr. 11.489 van
het Noord-Brabants Museum te Den Bosch).
Afb.3. Dansen rond de vrijheidsboom
in Klundert op 1 maart 1793. (Gravure
van C. Bogers naar een voorbeeld van
J. Buys (Brabantica collectie KUB
Tilburg.
Afb.4. (Oud) Gastel op 24 maart 1793.
Hollandse troepen heroverden op die
dag het dorp Gastel en hakten meteen
de vrijheidsboom om. (Brabantica
collectie van de KUB te Tilburg.)
AFBEELDING van b«t Doïp GASTEL, en het Vlugten der Franfchen van daar, op den
Maart 1793, op de Aankomst van een Diiatbtmm van Honderd Mannen, onder bevel van den Kapitein Du Pont,
en bet necderhouden van den Vryheids-öoom, waar meede de Hcrftelling der Regcering van dat Dorp gepaard ging.
Zynde dit dc Etrfli Vrjbeldr-Bcom die door dt Hollar,den vtroovtrdtn ook daarom ten gefebrrke naar 'sIIage gezonden ii,
In 'sGraavenhaag wildt gy Uw Vryheids-Room gaan planten <jxDoor Schelmen, wier Geweer hun Wieg zelfs durft bcilryden.
Verdwaasde Franfchen! maar, fchoon U de Patriot A Gy komt niet tot Uw doel, raa ar ziet hemtot Uw fpyt;
Van binnen onderftcune in weénvil van 't Verbod, Tc Gastel U ontrukt, u Illoodaans daar gy zyt!
Schoon gy gefebraagd wordt door gevlugte Vloek-Ven? an tea, ■ÖEn hem ten Eer-Trophten aan '5 Graavenhaage wyden.
