Een lofprijzing op de grens van twee culturen
De Waterschans nr. 1-2004
De Waterschans nr. 1-2004
1 6
Gertrudis van NiJVEL:
Thomas de Rouck als eredichter van de stadspatrones
1 7
mee, dat Frankrijk de Bataafse Re
publiek als zelfstandige staat er
kende (Op 10 oktober werd België
bij Frankrijk ingelijfd!), maar er zat
wel een rekening aan vast. We moes
ten Zeeuws-Vlaanderen, Maastricht
en Staats-Oppergelder Venlo en
omgeving) aan Frankrijk afstaan,
honderdmiljoen gulden betalen als
vergoeding voor gemaakte oorlogs
kosten, 25.000 Franse soldaten on
derhouden, Frans garnizoen in
Vlissingen toelaten en bekostigen
en met Frankrijk een of- en defen
sief verdrag sluiten. Dat laatste was
nog 't ergste, want het sleepte de
Republiek mee in de Frans-En
gelse oorlog. Die zou duren tot
1814 met een onderbreking van
één jaar in 1802-1803. Doordat de
Britten een machtige vloot hadden,
was het praktisch gedaan met onze
handel en scheepvaart op zee. De
meeste koloniën werden door En
geland bezet. De WIC was al in
1792 opgeheven, maar nu kwam er
ook een einde aan de VOC. Al haar
bezittingen en schulden nam de
staat over. Door het stilvallen van
de handel kwamen ook de trafieken
in de problemen vanwege gebrek
aan grondstolfen en afzetmogelijk
heden. Een ernstige economische
crisis brak uit met veel werkloos
heid en bittere armoede. De
vreugde was gauw over en reeds in
1798 schreef de Franse gezant in
Den Haag naar zijn chef in Parijs:
"Men verafschuwt de Fransen hier
vrijwel algemeen".
Moeizaam op weg
naar de democratie
Het democratiseringsproces wor
stelde met kinderziekten. Verkie
zingen met algemeen kiesrecht
voor mannen leverden een Natio
nale Vergadering op van 126 le
den. "Nog nooit heeft Holland
zoveel wijsheid onder één dak
vergaderd gezien" merkte een tijd
genoot op. Het ontbrak de heren
echter aan ervaring en een straf
georganiseerd stelsel van politieke
partijen met een duidelijk pro
gramma was nog onbekend. Men
kon wel stromingen of richtingen
onderscheiden. Er waren leden
die een sterke, straf gecentrali
seerde éénheidsstaat wilden, ter
wijl anderen hechtten aan de Re
publiek van zeven landjes, echte
conservatieven dus. De progres
sieven noemde men de unitaris-
sen, de conservatieven de federa
listen. Tussen deze twee uitersten
stonden de moderaten. Zij wilden
eerst de kat uit de boom kijken.
Na maandenlange debatten bood
de Nationale Vergadering in mei
1797 een compleet boek aan met
maar liefst 918 artikelen. Alle rich
tingen vonden er iets van hun ga
ding in, maar de federalisten toch
wel 't meest. Deze concept-staats
regeling moest worden voorge
legd aan het kiezersvolk, dat met
grote meerderheid het 'dikke
boek' afwees. Nieuwe verkiezin
gen leverden een Nationale Ver
gadering op waarin unitarissen en
federalisten scherper tegenover
elkaar stonden. Een staatsgreep
loste de kwestie op. Op 22 januari
1797 liet generaal Herman Daen-
dels met goedvinden van de
Franse regering een aantal federa
listen arresteren. De overige leden
moesten onder ede verklaren dat
ze tegen het stadhouderschap, het
federalisme, de aristocratie en de
regeringloosheid waren. Wie wei
gerde moest bedanken voor zijn
lidmaatschap. Zo kregen de unita
rissen vanzelf de meerderheid. Ze
riepen een voorlopig bestuur van
vijf leden in het leven en zorgden
voor een nieuwe grondwetscom
missie. Het eindresulltaat laat
zich raden: een straf gecentrali
seerde eenheidsstaat. De Bataafse
Republiek werd verdeeld in acht
departementen en om het federa
lisme voorgoed uit te bannen, was
met opzet geen rekening gehou
den met de namen en grenzen
van de vroegere gewesten. Bergen
op Zoom lag volgens de nieuwe
staatsregeling in het departement
van Schelde en Maas waarvan
Middelburg de hoofdstad was.
Het volk keurde de nieuwe grond
wet goed (april 1798), maar er wa
ren toen veel minder stemgerech
tigden dan de eerste keer, doordat
ook zij vooraf de boven genoemde
eed van afkeer moesten afleggen.
Daarna hadden er volgens de
nieuwe staatsregeling verkiezingen
moeten plaatshebben voor een
Vertegenwoordigend Lichaam, be
staande uit een eerste en een
tweede kamer, maar de vijf direc
teuren die de regering vormden en
de leden van de gezuiverde Natio
nale Vergadering vonden het veili
ger om die verkiezingen maar niet
te houden. Dat was dus een tweede
staatsgreep. Het volk voelde zich
bedrogen en wendde zich tot
Daendels. Die koos deze keer de
partij van de gematigden. Met
goedvinden wederom van Parijs
greep hij op 12 juni 1798 voor de
tweede keer in. De vijf directeuren
en 21 leden van het Vertegenwoor
digend Lichaam werden gearresteerd
en een nieuw Voorlopig Bewind
schreef nieuwe verkiezingen uit.
Het volk keurde het ontwerp goed,
maar de animo voor verkiezingen
was niet groot meer.
Alle begin is moeilijk, ook het in
voeren van een democratisch stel
sel, zeker als dat in een crisistijd
moet gebeuren Deze eerste staats
regeling bleef maar drie jaar van
kracht; in 1801 was er al een
nieuwe nodig. Die herstelde de
oude grenzen en namen van de
provincies. In 1805 wilde de
Franse regering een daadkrachti
ger bewind van één persoon net
als in Frankrijk, waar Napoleon
het sinds 1799 alleen voor het
zeggen had en zich in 1804 tot
keizer had gekroond. Dus weer
een nieuwe grondwet met reorga
nisaties en nieuwe verkiezingen.
Die grondwet bleef maar één jaar
geldig, want in 1806 besloot Na
poleon om zijn broer Lodewijk
Napoleon koning van Holland te
maken.Nederland was niet langer
een republiek.
Literatuur
Dr WA van Ham
Het boek Den Nederlandtschen Herauld door Thomas de Rouck (1645) bevat een gedicht ter ere van Sint-
Gertrudis. De schrijver maakte het in een werkloos uurtje.1 Het eerbetoon aan de stadspatrones is heel bij
zonder. Je zoekt zoiets niet in een boek over de adelstand, haar rechten en kenmerken. Bovendien is de auteur
protestant en leeft in het midden van de zeventiende eeuw. Bepaald geen tijd voor 'oecumene' zoals het vreed
zaam samengaan van christelijke kerken tegenwoordig heet.
Voor de geschiedschrijving is het van belang het gedicht te analyseren, want het bevat interessante elementen. Ver
derop in het boek schrijft De Rouck nogmaals over Gertrudis. Het lijkt mij nuttig om waarheid en fantasie van
elkaar te onderscheiden.
Een vrije bewerking van het gedicht in hedendaags Nederlands zou als volgt klinken:
Dees Vei/dl vermaerde Stadtbekent va» oude tijden,
Deen iujjcben tfHsesen Scheldt m' esrjl Hertocbfach bdjdett_,
Heeft 'tChrijltlijcl^gheloof en 'tvokk.denVeare» <fodtt
7{aer 'tnleuwe.Tefltment, vtrkondichtJijn ghebodt
ln defe Kerc4, ghebouVi.t, gheVtjdtby E/fopt handen
Door laf van eene MaeghiTriacefe van deer landenA
Een dochter van Pept», ghefroteu vyt 'tghejlacht
Van HeSor foo men leeHnaerTtoye» bekracht
Wiens oude overvaerVcm Brabon, die daer velde
De» Rufch, diey ders handt tot lolbrenc{ nam aent Schelden
't Was (jeeitruydtdie de Kerch voor heylich houdt en acht
Om dat s' heeft baren tijdt met bidden door ghebracht,
1» fuy ver heyt gheleeftjaGodt meer te behaghe»j
c/f/ sweereltslujl ontjeyt,demoedkhbaerghedragben^,
1» 't cloojler air Abdifste Tfjvel, dat fy heeft
Voltrocke»en be/orghtvoor yder die daer leeft
Van vry en Edel bloedttot twee en veertifh Maghen
Die naer haer foecken oock foo Chrifto te behaghetL-j i
En voor ons Berghfche volck, die anders Tjjn verlicht
Ses hondert vijftlcbvler}detsgroote Ktrd^ghejlithc.
Feiten en omstandigheden
Het leven van Gertrudis van Nijvel
werd bepaald door de grenzen
van het Frankische rijk en wel het
noordelijk deel daarvan. Het viel
ongeveer samen met het huidige
België, Nederland bezuiden de ri
vieren en delen van Noord-Frank
rijk en van het Duitse Rijnland. Er
bestonden daarbinnen twee vor
stendommen. Het ene, Vlaande
ren ten westen van de Schelde,
behoorde tot Neustrië (Neuster=
het Nieuw-Westen). De rest van
het tegenwoordige België en het
aangrenzende land tot aan de
Rijn en de Moezel, vormde het
landsdeel Austrasië (Austei- het
Oosten).2
In Austrasië regeerde in Gertru
dis' tijd het koningshuis van de
Merovingen (Merowingen).3 De
Meer over dit hoofdstuk in:
Ch.C.M. de Mooij: Over Aristocraten, Kee-
zen en Preekstoels Klimmers; voorgeschie
denis en totstandbrenging van de omwen
teling van 1795 te Bergen op Zoom. Til
burg 1981. A.R.M. Mommers: Brabant van
Generaliteitsland tot gewest. Bestuursin
richting en gezagsuitoefening in en over
de landen en steden van Staats-Brabant en
Bataafs Brabant. Nijmegen 1953. J.G.G.M
Rosendaal en A.W.FM. van de Sande (red.):
Dansen rond de vrijheidsboom. Revolutio
naire cultuur in Brabant en de Franse in
vasie van 1793. 's-Hertogenbosch 1993.
Charles de Mooij: Eindelijk uit d'Onder-
drukking. Patriottenbeweging en Bataafs-
Franse tijd in Noord-Brabant 1784-1814.
Zwolle 1988. Jonathan I. Israel: De Repu
bliek 1477-1806. Franeker 2001 (5dc druk).
Over de Franse Revolutie is enorm veel
geschreven. Vrij recent is het werk van Si
mon Schama: Burgers. Een kroniek van de
Franse Revolutie. Amsterdam 1989. Mona
Ozouf: Het feest van de Revolutie. De
Franse Revolutie, de vernieuwing van het
openbare leven en het ontstaan van de
moderne maatschappelijke waarden 1789-
1799. Amsterdam 1989.
Zie ook: Cees Vanwesenbeeck: Zoom op
Bergen. 500 Jaar literatuur in Bergen op
Zoom. (Studie Cees Vanwesenbeeck. Sa
menstelling Albert Hagenaars en Frans
Mink) Bergen op Zoom 1992
"Aan deze wijd vermaarde stad, bekend van oude tijden (1)
Toen d' eerste hertog tussen de Maas en de Scheld' ging belijden (2)
Het Christelijk geloof en de ware God (3)
Verkondigd volgens Nieuw Verbond en Zijn Gebod (4)
In deze kerk, gewijd door bisschopshanden (5)
In opdracht van een Maagd, vorstin van deze landen: (6)
Een dochter van Pepijn, geboren uit een geslacht (7)
Dat met Hector uit Troy' begon, heeft men bedacht (8)
Wiens oude voorva'er Brabon was, die nedervelde (9)
De reus die tolgeld vroeg, ja ieders hand aan 't Schelde (10).
Het was Geertruid, die men voor heilig houdt en acht (11)
Omdat zij haar tijd steeds biddend heeft volbracht (12)
In reinheid, ja om God meer te behagen (13)
Heeft afgezien van werelds' lust, deemoedig zich gedragen(14)
Als abdis van Nijvels klooster, dat zij heeft (15)
Voltooid en gezorgd voor eenieder die daar leeft (16)
Van vrij en edel bloed, wel twee en veertig maag'en, (17)
Die naar haar voorbeeld trachten ook om Christus te behagen (18):
En voor ons Bergenaars, die beter zijn verlicht (19)
Zeshonderd, vijftig vier, dees' Grote Kerk gesticht (20)."
Afb.l. Gedicht ter ere van Sint Gertrudis door Thomas de Rouck in: Den Nederlandtschen Herauld. Amsterdam 1645.
1 Th. de Rouck, Den Nederlandtschen Her
auld (Amsterdam 1645, bij Jan Jans
sen) 230.
2 D.P. Blok, 'De Frankische periode tot
880', in: [Nieuwe] Algemene Geschiedenis
der Nederlanden (hierna aangehaald als
NAGN) dl. 1 Middeleeuwen (Bussum 1981)
288-290.
3 Over de schrijfwijze van de eigennamen be
staat bij de historici geen overeenstemming.
Ik geef in de tekst de algemeen gebruike
lijke, soms gevolgd door de spelling die in
de eigentijdse bronnen werd gevolgd.
