Dr. W. van Ham
Een zeeslag bij
Bergen op Zoom
(1574) verbeeld
De Waterschans nr. 3-2004
De Waterschans nr. 3-2004
I Jmiimle Jdnlt
Ook de geschiedschrijving kent
haar lotgevallen. De strijd te
water van enkele Hollandse en
Zeeuwse steden tegen de Spaanse
overmacht was eens een topevene-
ment van de nationale geschied
schrijving. In de jaren 1572-1576
hadden zij de zijde van de Prins
van Oranje gekozen al dan niet ge
dwongen door de opstandige bal
lingen of Geuzen.
Moderne historici, dikwijls genera
liserend in hun beschrijvingen,
verdoezelen wat de tijdgenoten ui
terst belangrijk vonden. Dit lot on
derging ook de zeeslag bij Bergen
op Zoom, einde januari 1574. Zelfs
een minutieuze schrijver als dr. P.
Geyl zag haar over het hoofd. In
de nieuwe Algemene Geschiedenis
der Nederlanden wordt zelfs be
weerd dat er in die maand te water
niets noemenswaardigs heeft
plaatsgevonden. Alleen dr. Groen
veld wist de gebeurtenis nog de
plaats te geven die haar toekwam
als een episode in de voortdu
rende strijd om de waterwegen.'
Onlangs is de restauratie gereed
gekomen van het wandtapijt in het
Zeeuws Museum te Middelburg
dat deze zeeslag voorstelt en kort
weg 'Bergen op Zoom' heet. Een
reden om bekende en onbekende
afbeeldingen van de slag op de
Geuzen te breken. Zij vorderden
schepen in de havens van Bergen
op Zoom, Breda en Roosendaal
met het doel een vloot te vormen.
Tevens lieten zij scheepslieden
werven. Toen dit weinig succes
had voerde De Requesens een ge
dwongen dienstneming in.5
Nadat de Geuzen in september
1573 tevergeefs een nachtelijke
aanval op Bergen op Zoom had
den geprobeerd, verjoegen zij
enige maanden daarna de
Spaanse bezetting van Reimers-
waal. Die door de zee geteisterde
stad lag op een eilandje dat was
overgebleven na de hevige storm
vloeden van de afgelopen jaren.
Van daaruit werd de vijand te Ber
gen op Zoom in de gaten gehou
den en haar haven geblokkeerd.
Bovendien belegerden de opstan
delingen het nog steeds Spaanse
Middelburg. Het was dringend no
dig de hongerende stad van
levensmiddelen te voorzien. Een
plan van landvoogd De Re
quesens voorzag hiertoe in een
dubbele aanval op Walcheren:
over de Oosterschelde vanuit Ber
gen op Zoom en vanuit Antwer
pen via de Westerschelde. Op 24
januari 1574 vertrok de vloot (van
razeilen) vanuit Antwerpen. Het
bevel hierover was in handen van
Sancho dAvila. Voorlopig kwam
Schelde uitvoerig te behandelen.
Er zal hier, anders dan tot dus
verre gebruikelijk was.2, nader wor
den ingegaan op de geografische
omstandigheden op en om de
Schelde in de tijd van de slag. Wat
is daarvan op de afbeeldingen te
zien? Ook zal er aandacht worden
geschonken aan een nog niet zo
lang geleden te Bergen op Zoom
tot stand gekomen openbaar
kunstwerk dat herinnert aan dit
wapenfeit.
De zeeslag
Het relaas van de gebeurtenissen
is door tijdgenoten van beide par
tijen opgetekend. Wij beschikken
thans over in onze tijd gepubli
ceerde teksten van de Antwerpse
kroniekschrijver Godevaert van
Haecht, van Spaanse soldaten en
van de Engelsman Walter Mor
gan.3 In 1594 verscheen het eerste
deel van het standaardwerk van
Emanuel van Meteren: Nederlant-
sche Historiën. Het bevat een uitge
breid verslag met een rijkdom aan
details. In de zeventiende eeuw
voegde men steeds meer, gedeelte
lijk gefantaseerde, details aan het
verslag toe. Hieruit blijkt eens te
meer welke grote betekenis men
aan dit wapenfeit hechtte.4
Bergen op Zoom was in de eerste
vijf jaar van de Opstand één van
de steunpunten in handen van de
Spanjaarden. De opstandige Geu
zen beheersten sinds 1572 de
Schelde en de andere zeearmen.
Zij hadden Veere, Vlissingen en
Zierikzee veroverd. De Spanjaar
den behielden door taaie weer
stand Goes, Middelburg en Tho
len. Hun landvoogd Alva en ver
volgens diens opvolger Don Luis
de Requesens namen maatregelen
om de overmacht te water van de
hij niet verder dan Baarland (op
de zuidkust van Zuid-Beveland).
De volgende dag maakten de
schepen (smakzeilen) van Bergen
op Zoom aanstalten te vertrekken.
De Spanjaarden deden een po
ging om een schans aan te leggen
aan het havenhoofd maar de Geu
zen beschoten hen zo hevig dat
het werk niet voltooid kon worden.
Pas op de 28ste verliet het Spaanse
eskader van ongeveer 80 schepen
de Bergse haven. Het stond onder
bevel van vice-admiraal De Gly-
mes (geen directe familie van de
laatst overleden markies) en kolo
nel Julian Romero. Kort na het
vertrek moesten zij wachten op
hoogwater om verder te kunnen
zeilen.
De prins van Oranje had onder
tussen de Geuzenvloot verdeeld
over een eskader dat bij Vlissingen
bleef liggen, terwijl een andere
vlootafdeling onder aanvoering
van vice-admiraal Lodewijk van
1 30
bergen pp
tfepfexmc
DUIVE
LAND
O steenbergen
Tholen
WALCHEREN
.MIDDELBURG
Fort Rammekens'
ynssingën^^
Baarland O
Honten»sse;
Breskens
Stuvesande.
Polder van Namen
ANTWERPEN
1. Situaliekaart van de zeeslag op de Schelde door Walter Morgan in zijn kroniek,
ca. 1574. All Souls College, Oxford, Codrington Library. Ms. 129 fol. 37v-38.
Copyright Photograph Codrington Library All Souls College Oxford.
BERGEN OP ZOOM
2. Schetskaart van Zeeland, situatie 1574 door Han Bos.
Vereenvoudigd en bewerkt naar de kaart van Jacob van Deventer (1546), uitgegeven
door G. Sylvius te Antwerpen (1560). Oostelijk Zuid-Beveland en omgeving zijn
omlijnd (zie afb. 3).
P. Geyl, Geschiedenis van de Neder
landse Stam dl. 1 (Amsterdam/Antwer
pen 1968) 228: 'De vloot die met zo'n
moeite van Antwerpen tot verbreking
van de blokkade van Walcheren werd
uitgestuurd, leed in December 1573 op
het Slaak een verpletterende nederlaag
Daarmee was het lot van Middel
burg bezegeld'. G. Janssens, 'Van de
komst van Alva tot de Unies 1567-1579'
in (Nieuwe) Algemene Geschiedenis der
Nederlanden dl. 6 (Bussum 1979) 228:
'pas in februari [1574] kon de expeditie
legen de Zeeuwse opstandelingen van
wal steken'. Zie ook S. Groenveld (en
anderen] De Tachtigjarige Oorlog I De
opstand in een radicale fase. 1567-1575
(Zutphen 1983) 119.
Bijvoorbeeld C.P. Iriks, 'De zeeslag bij
Bergen op Zoom uit 1574 [sic!] in
woord en beeld". De Waterschans 31
(2001) 174-182.
D. Caldecott-Baird, The expedition in
Holland 7572-1574 (Londen 1976),
Nederlandse vertaling: Huurling in de
Lage Landen 1572-1579 (Kroniek van
Walter Morgan. Bussum 1977).
CA van Swigchem en G. Ploos van
Amstel. Zes unieke wandtapijten. Strijd
op de Zeeuwse Stromen 1572-1576
(Zwolle 1991) 70-72.
Placidus [Pennings], 'Opbouw der
Spaanse vloot in de jaren 1572-1576',
De Oranjeboom V (1952) 104-132; V.
Bcermann en J. de Lepper, 'De lotge
vallen van de stad', in: Geschiedenis van
Breda dl. II (Schiedam 1977) 17-18.
