De Waterschans nr. 3-2004
De Waterschans nr. 3-2004
nog afgezien van de vernietigde of
op de slikken vastgelopen vaartui
gen. Het overgebleven deel van de
Spaanse vloot kon Bergen op
Zoom bereiken. Er werden zeven
tot achthonderd man gedood of
zij verdronken. Het totale aantal
gesneuvelden van beide partijen
bedroeg naar schatting 1200 man.
De gevechten hadden zich op
het water tussen Bergen op Zoom
en Reimerswaal afgespeeld (afb. 2
en 3).10 De eerste schermutselin
gen hadden plaats vlak bij Bergen,
het hoogtepunt van de slag bij het
Lodijkse Gat en de laatste inci
denten aan de Thoolse oever en
opnieuw bij het Bergse hoofd. De
geschiedschrijving uit die tijd
spreekt kortweg van de slag bij of
voor Bergen op Zoom.
De afbeelding door Morgan
Een van de eerste uitbeeldingen
van het toneel van de slag komt
voor in de reeds genoemde kro
niek van Walter Morgan. Hij heeft
de situatie geschetst door gebruik
te maken van bestaande landkaar
ten. Deze gaan echter allemaal te
rug op de in 1545 door Jacob van
Deventer vervaardigde kaart van
Zeeland, vooral bekend door de
uitgave in de atlas van Abraham
Ortelius." Deze geeft duidelijk
aan dat het oostelijk deel van
Zuid-Beveland is overstroomd:
Reimerswaal ligt op een eilandje,
terwijl bij het vroegere Lodijke nog
een landtong over is. De Bra
bantse kust met het dorp Hilder-
nisse en het klooster Emmaus zijn
weergegeven, alsof de polders daar
nog geheel intact waren. Zij waren
echter in 1570 overstroomd: het
dorp Hildernisse met het klooster
Emmaus gingen voorgoed verlo
ren. Daar tegenover ligt op de
kaart nog een eiland waarop zich
de dorpen Agger, Bath en Hinke-
lenoord bevonden. De situatie in
1574 was echter veel ernstiger.
Laatstgenoemd eilandje was ver
dwenen door de Pontiaansvloed
van 13 januari 1552. Nadien had
men weer dijken aangelegd in het
Zuidland bij Bergen op Zoom en
het aangrenzende Neerland van
Borgvliet. In augustus en oktober
1573 gingen deze weer teniet.12
De moderne reconstructiekaartjes
van Zeeland dienen in dit opzicht
te worden herzien.13
De slag voltrok zich, als we Mor
gan letterlijk nemen, op de Wes-
terschelde in plaats van op de
Oosterschelde. De schepen bevin
den zich op de tekening ergens
tussen 'Stuvcsantc'14 en 't Badt'
(dat toen allang verdronken was!).
Deze plaatsen lagen op respectie
velijk de toenmalige zuidoostpunt
van Zuid-Beveland en het eiland
van Agger en Hinkelenoord (afb.
1). Als oriëntatiepunten op de kust
van Zeeuws-Vlaanderen kan men
'Osnesse' (Ossenisse), 'Hontnelf
(Hontenisse) de Polder van Na
men en 'Saefigen'(Saeftingen) be
schouwen. Opvallend zijn de sche
pen met gestreepte (Nederlandse)
vlaggen en daaronder een hori
zontaal hangende Spaanse (Bour
gondische) vlag als een teken van
verovering. Een aantal schepen
met smakzeilen onder Spaanse
vlag zeilen weg in de richting van
'Bergen op Zom. Bij die plaats
heeft Morgan nog zijn eigen spel
ling voor Bergen, 'Barowe', ge
plaatst. De stad ligt tamelijk ver
van het gevecht, evenals het ei
landje van Reimerswaal. Tussen de
slag en deze stad ligt 'the drounde
lande' (het Verdronken Land)
waarbij en waarin in werkelijkheid
gevochten werd.15
De prent van Frans Hogenberg
Bekender dan de lange tijd voor
het publiek verborgen afbeelding
in de kroniek van Morgan was de
prent, toegeschreven aan Frans
Hogenberg. Deze kunstenaar was
afkomstig uit Mechelen waar hij
voor 1540 geboren moet zijn. We
gens zijn godsdienstige overtui
ging moest hij in de jaren zestig
uitwijken. In 1570 had hij zich te
Keulen gevestigd. Zijn grote naam
dankt hij als graveur en uitgever
aan het prentwerk dat hij na ge
wichtige gebeurtenissen in series
liet verschijnen.16 De prentkunst
vervulde in deze jaren een die
nende functie, namelijk het oplui
steren van nieuwsberichten. Naast
actualiteitswaarde mag daarbij ge
dacht aan de propagandistische
waarde die men aan het gebeuren
kon ontlenen. Een pakkende prent
zei daarbij soms meer dan woor
den. Bovendien kon een groot
deel van het publiek niet lezen zo
dat afbeeldingen meer dan ge
wenst waren. Men moet daarbij
niet uit het oog verliezen dat deze
prenten geen fotografische weer
gave waren van de gebeurtenissen.
Ook het feit, of het vermoeden
daarvan, dat kunstenaars de plaats
van de strijd (achteraf) bezochten,
geeft geen enkele garantie voor
een exact historiebeeld.
De prent die de gevechten bij
Bergen op Zoom moet voorstellen
(afb. 4) verscheen vermoedelijk
voor het eerst in 1576. Hij geeft de
134
sr sim
arm mm
(BSësï
slag in de onmiddellijke nabijheid
van de stad weer. Deze ligt in de
rechterbovenhoek. De afbeelding
is nogal schematisch. De haven
hoofden ontbreken. Van de Zuid-
Bevelandse oever is linksonder
een heel klein stukje te zien. De
bodemgesteldheid (een onder wa
ter staand land met gebroken dij
ken) is niet aangegeven. Op de
voorgrond zijn op en in het water
gevechten van man tegen man te
zien. Tussen de schepen drijven
mensen en materialen. Op de
tweemaster bijna in het midden
op het voorplan en in de zinkende
boot daarachter vechten Spaanse
soldaten, kenbaar aan het schuin-
kruis op een geheel of gedeeltelijk
gebaand vaandel. Op nog drie
smakzeilen verder op de prent
staan Spaanse legerafdelingen die
dergelijke vlaggen voeren. Veel
Spaanse schepen, zowel die rechts
op de voorgrond als die wegzei
lend naar de haven van Bergen op
Zoom, hebben op hun achter-
bouw zogenaamde marskleden.
Deze zijn eveneens voorzien van
schuinkruisen op een gebloemde
achtergrond. De Zeeuwse schepen
vallen op deze prent van links aan.
Ze zijn te herkennen aan hun
marskleden met meerdere banen.
Op één schip in het midden van
de afbeelding, in een levendig ge
vecht met een kapseizend Spaans
schip, voeren Zeeuwse soldaten
een gebaand vaandel. De vlaggen
in top van de grote masten zijn vrij
klein en weinig gedetailleerd weer
gegeven. Kleuren heeft de prent
niet: men mag bij de Spaanse
schepen denken aan rode schuin
kruisen, terwijl de achtergrond wit
of gebaand van verschillende kleu
ren kan zijn. De Geuzenvloot gaf
in deze fase waarschijnlijk reeds
de voorkeur aan de kleuren van de
prins van Oranje: oranje, wit en
blauw. Onder aan de prent, zoals
gebruikelijk bij Hogenberg, een
onderschrift van vijf kolommen
van tweeregelige versjes in het
Duits. Daaronder de datering
Anno D[omi]ni M. D.LXX If I. XX VII.
Ianua[ri] (In het jaar van de Heer
1574, 27 januari). Merk op dat de
datum van het gebeuren niet juist
is. Op de verkleinde editie bij
Baudartius komen minder sche
pen voor; de compositie is als het
ware in elkaar geschoven. Er zijn
echter geen essentiële verschillen.
Het prentje heeft als onderschrift
twee versen van ieder twee regels
in het Latijn.
De prenten van Hogenberg ver
schenen oorspronkelijk als afzon
derlijke losse bladen, vaak in serie.
Nadien zijn zij gebundeld, als illu
straties in het standaardwerk Leo
belgicus (Nederlandse leeuw) van
Aitsinger (1583 en volgende jaren)
en in de Belgische [=Nederlandse]
Historie van Van Meteren (1596).
Nadien zijn de gravures in ver
kleinde (en soms gewijzigde) vorm
opgenomen in de werken van W.
Baudart (Baudartius van Deynse),
voor het eerst verschenen in
1615.17 Het is niet duidelijk of de
gravures van Hogenberg naar
schetsen ter plekke zijn vervaar
digd of dat zij hun gegevens ont
leenden aan eerder verschenen
prenten, zoals sommige van de af
beeldingen bij Morgan.18
Het wandtapijt
De zeeslag was een voorbeeld van
heldendom dat voor eeuwig in de
herinnering moest blijven. Toen in
de jaren negentig door de over
winningen van Prins Maurits en
135
6. Detail van het wandtapijt 'De slag bij
Bergen op Zoom': gezicht op Bergen op
Zoom met de haven en omgeving.
Zeeuws Museum, Middelburg. Br 72-007
detail 2. Foto G. Th. Delemarre, Bunnik.
TtóJÏ.
-•'w. 7-*ÏSbSÊoS
3l"i3
pss'
73BS S3
7. Detail van het wandtapijt 'De slag bij
Bergen op Zoom': Jasper Leijnse klimt
in de mast van het schip van De
Lannoy om de Spaanse vlag neer te
halen.
Zeeuws Museum, Middelburg. Br 72-
007 detail 1. Foto G. Th. Delemarre,
Bunnik.
10 Ecu verantwoording voor de recon
structie die als basis dient voor afb. 3 is
te vinden in de catalogus Schatten uit de
Schelde (Markiezenhof Bergen op
Zoom 1987) 88, waarin als afb. 1 en 3-
6 de voornaamste historische kaarten
van het gebied zijn gereproduceerd.
Voor de kaart van Sylvius zie deze cata
logus, 15, cat. nr. 1.
11 Voor het eerst verschenen in 1570. De
laatst verschenen editie is van 1612: C.
Koeman, Geschiedenis van de Kartogra-
fie van Nederland (Alphen aan den Rijn
1983) 58,104. Zie ook Schatten uit de
Schelde15 afb. 3.
12 WA van Ham, 'Langs Schelde en Een
dracht. Het polderlandschap vóór
1584', De Gladden Roos 35 (1975 22-24.
13 Voor een dergelijk kaartje: Van
Swigchem en Ploos van Amstel. Zes
unieke tapijten 70.
14 Morgan plaatst dit dorp, dat in werke
lijkheid op de uiterste zuidpunt van het
eiland (ten zuiden van Biezelinge)
lag,.ter plaatse van het toenmalige dorp
Valkenisse.
15 In de Engelse editie van Caldecott-
Baird, The Expedition, is de plaat abu
sievelijk bij een eerdere gebeurtenis, in
april 1573, opgenomen (blz. 124/125).
16 T.S. Jansma, 'Een Engels kroniekje over
de eerste jaren van de Opstand (1572-
1574)', Bijdragen en Mededeelingen Ge
schiedenis der Nederlanden 93 (1978)
462-465.
17 F Muller, Beredeneerde beschrijving van
Nederlandsche Historieplaten, zinnepren
ten en historische kaarten dl. I (Amster
dam 1863/1870) 39-43 e.v., 89 nr. 662;
Jansma, 'Een Engels kroniekje', 463. De
grote prent is in repro opgenomen in
de map Prenten van Bergen op Zoom.
verzorgd door J.H. van Mosselveld
(Breda 1967) nr. 25 en in de reeks Ber
gen op Zoom in kaart en beeld met toe
lichting, afl. 15. Voor de grote prent een
reproductie bij Van Swigchenr en Ploos
van Amstel, Zes unieke tapijtenblz. 39,
van de kleine op blz. 70. De kleine
prenten worden waarschijnlijk ten on
rechte aan Hogenberg toegeschreven,
onder andere op de omslag van De Wa
terschans 31 (2001).
18 S. Groenveld, 'Een Engels kroniekje van
Walter Morgan en een onbekende reeks
historieprenten (1572-1574)', ibidem 98
(1983) 25-34.
