AAN
De Waterschans nr. 3-2004 A.M. BOSTERS
De Waterschans nr. 3-2004
1. Inleiding
Oude forten uit het verleden zijn
de laatste jaren volop in de be
langstelling gekomen. Zo is de
aandacht voor de zogenaamde
West-Brabantse Waterlinie nog
steeds groeiende. Restanten wor
den goed bewaard en men doet
pogingen de West-Brabantse Wa
terlinie weer een duidelijker plaats
in het landschap te geven.
Het betreft de reeks forten tussen
Bergen op Zoom en fort Henricus
bij Steenbergen.
Vlakbij deze linie lag de reeks for
ten en schansen langs de rivier de
Eendracht onder Tholen en Oud
en Nieuw-Vossemeer, de linie van
de Eendracht genaamd. Groot ver
schil met de West-Brabantse Wa
terlinie is dat van de forten en ver
sterkingen langs de Eendracht
niets meer resteert. Zij zijn, de stad
Thoien zelf buiten beschouwing
latend, geheel in de loop der tij
den verdwenen.
Om toch een beeld te krijgen van
deze forten is bestudering en be
werking van archieven en kaartma
teriaal de enige oplossing.
In het navolgende wordt een po
ging gedaan op basis van archief-,
kaart- en literatuuronderzoek een
beeld van deze forten te krijgen.
Het vermelde betreft hoofdzakelijk
de ontstaansgeschiedenis en gege
vens uit de tijd van de Tachtigja
rige oorlog.
De bronnen die hierbij werden ge
bruikt, betroffen met name de No
tulen van de Staten van Zeeland
en het archief van de Rekenkamer
van Zeeland waarin reeksen reke
ningen bewaard zijn gebleven over
de fortificaties te Tholen en te
Vossemeer. Hieronder bevindt
zich een reeks die alleen de forten
aan de Brabantse kant van de
Eendracht betreffen. Ook het ar
chief van de Gecommitteerde Ra
den van Zeeland bleek interes
sante informatie te bevatten.
2. De Tachtigjarige Oorlog (1568-
1648)
De Spaanse veldheer Panna vero
verde in de jaren 1583-1585 een
groot deel van de Zuidelijke Ne
derlanden.
Antwerpen viel in 1585 in Spaanse
handen. Hierdoor was de regio
rond Bergen op Zoom een soort
grensgebied geworden tussen de
Spaanse Nederlandse gewesten en
de Republiek der Verenigde Ne
derlanden. In het kader van die
Tachtigjarige oorlog voerden de
Spanjaarden vele aanvallen uit op
Steenbergen, Bergen op Zoom en
Tholen. Het gebied tussen deze
stadjes stond voortdurend bloot
aan rondtrekkende troepen, zowel
van Staatse als Spaanse zijde.
Het in 1567 gestichte dorp Nieuw-
Vossemeer werd in de jaren 1581
en 1583 verlaten. Het dorp werd in
brand gestoken en de laatste in
woners trokken weg. De nieuw be
dijkte polders werden weer onder
water gezet, een en ander ook als
defensieve maatregel.
Zo lag voor het eiland Tholen een
geïnundeerd, onherbergzaam ge
bied waarin zich nauwelijks nog
iemand begaf.
Steenbergen stond in 1577 onder
Spaanse bezetting. Inwoners en
burgers werden geprest om geld
en goederen voor het Spaanse le
ger te leveren. Regelmatig werden
pogingen gedaan om via het geï
nundeerde gebied rond Nieuw-
Vossemeer de stad Tholen te be
reiken. Alle pogingen hiertoe kon
den worden afgeslagen.
In het jaar 1588 voerde Parma een
aanval uit op stad en land van
Tholen en Bergen op Zoom. Bij
de aanval op Tholen werd er ge
vochten in en om de Eendracht,
Een legermacht had kennelijk het
geïnundeerde gebied weten door
te dringen met de bedoeling om
de stad .Tholen te veroveren. Het
onherbergzame gebied speelde
hen echter danig parten en ook de
rivier de Eendracht was niet ge
makkelijk over te steken. Basilius
meldt hierover dat vele Spanjaar
den zich hadden verkeken op de
diepte van het water en dus ver
dronken.
Alexander Famese, hertog van Panna.
Gravure, zeventiende eeuw.
Antwerpen, Stadsarchief.
Deel I
1 40
Hmn
Volder
Ivotl ThJ/ruxr
tinner
af Jtfeutv VoJmrrj
A
JMAwrtaiis
fUofatuer
Anderen werden door het Staatse
leger met handgeschut in de rivier
doodgeschoten. Triomfantelijk ver
meldt hij dat bij dit gevecht de vij
and over de 200 man verloor en
slechts één aan onze zijde.'
Er is ook het gegeven dat de vij
and met een verlies van 400 man
de aftocht blies. De beide vijande
lijke bevelhebbers konden ternau
wernood met spiesen uit het slijk
trekken.2
Deze onveilige situatie was aanlei
ding om langs de rivier de Een
dracht, ter bescherming van Tho
len, een aantal forten en schansen
aan te leggen. Het werd een reeks
fortificaties zowel aan de Thoolse
als aan de Brabantse zijde van de
Eendracht.
3. De forten/schansen aan de
Thoolse zijde van de Eendracht
In de loop van de jaren 1578 tot
1595 werden langs de dijk van de
Eendracht aan de Thoolse zijde
negen kleine versterkingen aange
legd. Het waren eenvoudige
schansen. Het betrof van noord
naar zuid:
- Den Hemel
- Spaans Bolwerck
- Het Nieuwe Veer
- Papemuts
- Karnemelkspot
- Kallekenskint
- Mosselhoek
- Rasernij.
Basilius memoreert de aanval van
de Spanjaarden op het land van
Tholen waarbij hij vermeldt dat
daar toen aan de Thoolse zijde
drie "schanskens" waren "daervan
het ene suijdtwaerts naer Tholen
gelegen Bootshooft ghenaentt
werdt. Het middelste heet Papen-
mutse omdat het vier hoecken
heeft. Het derde welck naer het
noorden streckt is ghenaemt het
Nieuwe Veer."2
141
Aiexauder FjMwrnvs r^R-WJ
Mc et placentae rpJNCEPi j ,f
ICAFJÖU V.NEF OS. BELG11 GVEEENATOR'
De
'illllütiü
_Z_
Kaart uit 1622 met de vier schansen tijdens het beleg van Bergen op Zoom door Spinola.
1 J. Basilius, Historisch verhaal inhoud in
de sekere notable explooten van oor
loge in de Nederlanden sedert het op
rechten van de compagniën der Heere
Gouverneurs en Ritmeester en van Pau-
lus ende Marcelis Bax, Breda 1615 42.
2 J.P.B. Zuurdeeg, De verloren poort, ho
len 1996, 13-14.
3 Basilius, 42.