AAN De Waterschans nr. 3-2004 A.M. BOSTERS De Waterschans nr. 3-2004 1. Inleiding Oude forten uit het verleden zijn de laatste jaren volop in de be langstelling gekomen. Zo is de aandacht voor de zogenaamde West-Brabantse Waterlinie nog steeds groeiende. Restanten wor den goed bewaard en men doet pogingen de West-Brabantse Wa terlinie weer een duidelijker plaats in het landschap te geven. Het betreft de reeks forten tussen Bergen op Zoom en fort Henricus bij Steenbergen. Vlakbij deze linie lag de reeks for ten en schansen langs de rivier de Eendracht onder Tholen en Oud en Nieuw-Vossemeer, de linie van de Eendracht genaamd. Groot ver schil met de West-Brabantse Wa terlinie is dat van de forten en ver sterkingen langs de Eendracht niets meer resteert. Zij zijn, de stad Thoien zelf buiten beschouwing latend, geheel in de loop der tij den verdwenen. Om toch een beeld te krijgen van deze forten is bestudering en be werking van archieven en kaartma teriaal de enige oplossing. In het navolgende wordt een po ging gedaan op basis van archief-, kaart- en literatuuronderzoek een beeld van deze forten te krijgen. Het vermelde betreft hoofdzakelijk de ontstaansgeschiedenis en gege vens uit de tijd van de Tachtigja rige oorlog. De bronnen die hierbij werden ge bruikt, betroffen met name de No tulen van de Staten van Zeeland en het archief van de Rekenkamer van Zeeland waarin reeksen reke ningen bewaard zijn gebleven over de fortificaties te Tholen en te Vossemeer. Hieronder bevindt zich een reeks die alleen de forten aan de Brabantse kant van de Eendracht betreffen. Ook het ar chief van de Gecommitteerde Ra den van Zeeland bleek interes sante informatie te bevatten. 2. De Tachtigjarige Oorlog (1568- 1648) De Spaanse veldheer Panna vero verde in de jaren 1583-1585 een groot deel van de Zuidelijke Ne derlanden. Antwerpen viel in 1585 in Spaanse handen. Hierdoor was de regio rond Bergen op Zoom een soort grensgebied geworden tussen de Spaanse Nederlandse gewesten en de Republiek der Verenigde Ne derlanden. In het kader van die Tachtigjarige oorlog voerden de Spanjaarden vele aanvallen uit op Steenbergen, Bergen op Zoom en Tholen. Het gebied tussen deze stadjes stond voortdurend bloot aan rondtrekkende troepen, zowel van Staatse als Spaanse zijde. Het in 1567 gestichte dorp Nieuw- Vossemeer werd in de jaren 1581 en 1583 verlaten. Het dorp werd in brand gestoken en de laatste in woners trokken weg. De nieuw be dijkte polders werden weer onder water gezet, een en ander ook als defensieve maatregel. Zo lag voor het eiland Tholen een geïnundeerd, onherbergzaam ge bied waarin zich nauwelijks nog iemand begaf. Steenbergen stond in 1577 onder Spaanse bezetting. Inwoners en burgers werden geprest om geld en goederen voor het Spaanse le ger te leveren. Regelmatig werden pogingen gedaan om via het geï nundeerde gebied rond Nieuw- Vossemeer de stad Tholen te be reiken. Alle pogingen hiertoe kon den worden afgeslagen. In het jaar 1588 voerde Parma een aanval uit op stad en land van Tholen en Bergen op Zoom. Bij de aanval op Tholen werd er ge vochten in en om de Eendracht, Een legermacht had kennelijk het geïnundeerde gebied weten door te dringen met de bedoeling om de stad .Tholen te veroveren. Het onherbergzame gebied speelde hen echter danig parten en ook de rivier de Eendracht was niet ge makkelijk over te steken. Basilius meldt hierover dat vele Spanjaar den zich hadden verkeken op de diepte van het water en dus ver dronken. Alexander Famese, hertog van Panna. Gravure, zeventiende eeuw. Antwerpen, Stadsarchief. Deel I 1 40 Hmn Volder Ivotl ThJ/ruxr tinner af Jtfeutv VoJmrrj A JMAwrtaiis fUofatuer Anderen werden door het Staatse leger met handgeschut in de rivier doodgeschoten. Triomfantelijk ver meldt hij dat bij dit gevecht de vij and over de 200 man verloor en slechts één aan onze zijde.' Er is ook het gegeven dat de vij and met een verlies van 400 man de aftocht blies. De beide vijande lijke bevelhebbers konden ternau wernood met spiesen uit het slijk trekken.2 Deze onveilige situatie was aanlei ding om langs de rivier de Een dracht, ter bescherming van Tho len, een aantal forten en schansen aan te leggen. Het werd een reeks fortificaties zowel aan de Thoolse als aan de Brabantse zijde van de Eendracht. 3. De forten/schansen aan de Thoolse zijde van de Eendracht In de loop van de jaren 1578 tot 1595 werden langs de dijk van de Eendracht aan de Thoolse zijde negen kleine versterkingen aange legd. Het waren eenvoudige schansen. Het betrof van noord naar zuid: - Den Hemel - Spaans Bolwerck - Het Nieuwe Veer - Papemuts - Karnemelkspot - Kallekenskint - Mosselhoek - Rasernij. Basilius memoreert de aanval van de Spanjaarden op het land van Tholen waarbij hij vermeldt dat daar toen aan de Thoolse zijde drie "schanskens" waren "daervan het ene suijdtwaerts naer Tholen gelegen Bootshooft ghenaentt werdt. Het middelste heet Papen- mutse omdat het vier hoecken heeft. Het derde welck naer het noorden streckt is ghenaemt het Nieuwe Veer."2 141 Aiexauder FjMwrnvs r^R-WJ Mc et placentae rpJNCEPi j ,f ICAFJÖU V.NEF OS. BELG11 GVEEENATOR' De 'illllütiü _Z_ Kaart uit 1622 met de vier schansen tijdens het beleg van Bergen op Zoom door Spinola. 1 J. Basilius, Historisch verhaal inhoud in de sekere notable explooten van oor loge in de Nederlanden sedert het op rechten van de compagniën der Heere Gouverneurs en Ritmeester en van Pau- lus ende Marcelis Bax, Breda 1615 42. 2 J.P.B. Zuurdeeg, De verloren poort, ho len 1996, 13-14. 3 Basilius, 42.

Periodieken

De Waterschans | 2004 | | pagina 19