De Waterschans nr. 3-2004
De schansen worden afgebeeld op
een kaart uit 1622 gemaakt in ver
band met het beleg van Bergen op
Zoom door Spinola.
Duidelijk is te zien dat het vier
hoekige schansen waren waarin
enig geschut was opgesteld.
Botshoofd is vermoedelijk de oud
ste van deze versterkingen. Reeds
in 1578 wordt melding gemaakt
van het aanbrengen van "borstwe-
ringhe ende loopschanse gemaect
op t Botshooft in Vossemaer tot
beweeringe van de soldaten ende
ruijteren commende uit Brabant".4
Jan Corneliszoon van Vossemeer
had toen zelfs moeten klagen en
om schadevergoeding moeten ver
zoeken vanwege het feit dat zijn
huisje in de fortificatiën geïncor
poreerd was.5
Papemutse kreeg deze naam van
wege het feit dat het vier hoeken
had, althans dat vermeldt Basilius.
Gedoeld wordt hier kennelijk op
de bonnet die vroeger de priester
droeg, b.v. als hij de mis ging op
dragen. Bij tijd en wijle zette hij
deze op en af. Het was een zwart
vierkant hoofddeksel bekroond
door een ronde kwast, van waaruit
opstaande vleugels naar drie der
vier hoeken lopen.6 De benaming
Papemutse duidt dus op gevoelig
heden tussen protestante en ka
tholieke zijde die in verband met
de opkomst van de reformatie hun
rol speelden. De schans Pape
mutse blijft tot in de jaren 1748 op
kaarten vermeld en was gelegen
tegenover het latere fort Maurits.
De schans Spaans Bolwerk komt
voor op een oude kaart van de for
ten langs de Eendracht uit circa
1625 en was gelegen in de noord-
hoek van de Hikke-polder.7
Spaans Bolwerck was een eenvou
dige veldschans bestaande uit
enige bebouwing en behuizing op
de dijk langs de Eendracht. Af
gaande op de afbeelding op de
kaart waren het enige barakken, te
genover elkaar gelegen, waar mili
tairen de wacht hielden. Ze lag in
de noordhoekvan de Hikkepolder.
De schans De Hemel was de
meest westellijke versterking, gele
gen nabij de Hemelkreek bij de
polder van Vrijbergen. Het was
een kleine versterking, meer een
redoute. Zij wordt vermeld in de
rekeningen en acquiten in de ja
ren 1594, 1599-1600, 1611 en
1612.8 Toch was er ook een loge
ment voor de "capitein" in geves
tigd en 10 onderkomens voor de
soldaten in het jaar 1594.9
De schans Het Nieuwe Veer werd
vernoemd naar de nieuwe veerver-
binding die daar in 1567 was_ont-
staan. De schans, in de dijk van de
polder Leguijt gelegen, diende ter
bescherming van het veer tussen
Oud- en Nieuw Vossemeer. Zij
werd vermoedelijk tegelijkertijd
met de Botshoofd-schans aange
legd omdat in het jaar 1578 sprake
is van de schansen in Vosse
meer.10 Ook hier waren onderko
mens voor de soldaten.
Kamemelkspot was een schans/-
redoute noordelijk van Tholen
aan de dijk van de Eendracht ge
legen. Ook deze had de vorm van
een eenvoudige vierkante veld
schans, met onderkomens voor de
soldaten en de "capitein"
De schans Kallekenskind(eren)
was eveneens noordelijk van Tho
len gelegen en was ook een een
voudig vierkant fortje. Waar de
naam van afgeleid is, is niet geheel
duidelijk. De naam kan duiden op
een spotnaam. Kallen betekent in
het middelnederlands: 'onbedui
dende taal uitslaan'. Kallekenskin-
deren kunnen dan personen zijn
die onbeduidend kletsen ofwel
kletskousen.
De schans Mosselhoek was ooste
lijk van Tholen gelegen aan de
dijk van de Eendracht. Het was
een vierkante veldschans.
De Rasernij-schans werd ver
noemd naar de Rasernij-polder,
palend noordelijk aan de Vrouw
Belie-polder en noordoostelijk
aan de Deurlo- polder. Het fortje
was gelegen in de dijk van de Ra
sernij-polder vanwaaruit het vaar
water bij het Tholense gat en de
Eendracht kon worden beheerst.
Bij de schansen Het Nieuwe Veer,
Botshoofd en Kamemelkspot ont
stonden later kleine buurtschappen.
4. De forten en schansen aan de
Brabantse zijde van de Eendracht
De forten aan de Brabantse zijde
van de Eendracht zijn in twee fa-
Botshoofd", Oud-Vossemeer.
sen tot stand gekomen, namelijk
tussen 1584 en 1593 en later in
1619 en 1620.
Vóór de eerste fase in de aanleg
van de forten aldaar werd in het
jaar 1588 de Brabantse dijk en
omgeving geïnspecteerd en werd
in 1589 het uitdiepen van de Een
dracht uitgevoerd omdat er grote
droogte in de rivier was.11
Vanaf 1584 verrezen aan de Bra
bantse kant van noord naar zuid:
- Het fort van Ses Pondt
- Fort Grootendorst
- De Drie Sluijskens
- Het fort tegenover de stad Tholen
- Het Mollegat
- Fort Roert den Duvel ofwel Beckaf
- Het Geusegat
Het fort van Ses Pondt werd rond
het jaar 1593 aangelegd nabij de
kreek 't gat van Ses Pondt onder
Nieuw-Vossemeer. Van Ham ziet
in zijn beschrijving van de forten
dit fort geheel over het hoofd. Het
was vermoedelijk, evenals de an
dere forten op de Brabantse kant,
een kleine vierhoekige schans met
natte gracht.
Het fort wordt expliciet genoemd
in een rekening van Melchior
Janssen uit het jaar 1622.12 Hij
was commies van de fortificatie-
werken van het eiland Tholen. Het
fort van Ses Pondt was toen in-
142
De Waterschans nr. 3-2004
middels opgegaan in het latere
fort Oranje.
Fort Grootendorst was een vier
hoekige schans met natte gracht,
aangelegd rond 1593. Het wordt
nog afgebeeld op een oude kaart
uit omtreeks 1625.13 Het was te
genover Papemutse gelegen.
Later is het geheel verdwenen
want op kaarten van omstreeks
1650 komt het niet meer voor.
Het fort De Drie SluijsenlSluijs
kens werd als vierhoekige schans
aangelegd op de plaats waar drie
sluizen in respectievelijk de pol
ders Onze Lievevrouweland, de
Noordpolder en de Nieuw Kijkuit
de waterlossing in de Eendracht
regelden.
Het lag op de plaats waar de Hal-
sterse vliet ofwel het Lange Water
uitmondde in de Eendracht.
Het fort tegenover de stad Tholen
bestond aanvankelijk uit een een
voudig kroonwerk. Het was tegen
over de stad in de Heer Boudens-
polder gelegen. Blijkens de stads
plattegrond van Guillaume Danc-
kerts van 1595 bestond het kroon
werk slechts uit enkele punt vor-
mige wallen. Het vormde als het
ware een geheel met de stad. In de
rekeningen uit de oudste jaren
wordt het steeds genoemd
'het fort tegenover de stad Tholen'
Later ging het op in het grotere
kroonwerk Slickenburg.
Fort Mollegat was een vierhoekige
schans met bastions en een natte
gracht en werd vermoedelijk reeds
tussen 1584 en 1588 aangelegd.
Het is daarmee de oudste verster
king langs de Eendracht aan de
Brabantse zijde. Het fort was gele
gen in het poldertje Clampan. Het
deed nog dienst in de jaren
1637/1638 maar is nadien in ver
val geraakt. Het is onder anderen
afgebeeld door Bonaventura Pee-
ters in zijn tekening van de Water
schans te Bergen op Zoom.14 In
de jaren 1650-1670 verdween het
fort vermoedelijk.
Fort Roert den Duvel ofwel Beckaf
was een vierhoekige redoute gele
gen op de gorzen van de Oost-
Nieuwlandpolder die een eenheid
vormde met de Heer Boudewijns-
polder, tussen de forten het Mol
legat en het Geusegadt. Het is ver
moedelijk aangelegd in de jaren
1588/1589. Het verdween in het
jaar 1620 toen het opging in het
nieuwe grotere fort Nassau.
Het Geusegadt was eveneens in de
Oost-Nieuwlandpolder gelegen en
werd aangelegd rond de jaren
1584/1588 tegelijk met het fort
Mollegat. Het was eveneens een
vierhoekige schans. Het ging in
1620 samen met Roert den Duvel
op in het fort Nassau.
Gedurende de jaren 1609-1621,
het Twaalfjarig Bestand, stopte de
oorlogsvoering. De situatie werd
gunstig om herbedijkingen te
overwegen. In 1609 gaven de Sta
ten van Zeeland toestemming om
tot de herbedijking van het gebied
van Nieuw-Vossemeer over te gaan
hetgeen werd gerealiseerd. Ook
werd er een nieuw dorp gesticht.
Gedurende deze periode zal de
bemanning van de forten alsook
het onderhoud beperkt zijn ge
weest. Toch bestaan er rekeningen
over deze jaren en zal er dus enige
bedrijvigheid in de forten zijn ge
weest. Met name de forten op de
Brabantse wal zullen wel in verval
zijn geraakt.
(wordt vervolgd).
Bronnen en literatuur
143
Botshoofd onder Oud-Vossemeer.
Prentbriefkaart omstreeks 1900.
Botshoofd was een van de oudste
schansen langs de Eendracht.
Later ontstond hier een kleine
buurtschap bij het oude veerhuis.
Archief van de Gecommitteerde Raden van
Zeeland Notulen van de Staten van Zee
land
Archief van de Rekenkamer van Zeeland
Archief Ministerie van Financiën, Domein
administratie.
A.J. van de Aa, Aardrijkskundig woorden
boek der Nederlanden, 13 delen. Gorin-
chem 1839-1851.
A. Delahaye, Vossemeer land van 1000 He
ren, Oud-Vossemeer. 1969.
A. Delahaye en J.RB. Zuurdeeg, Over de
Eendracht tussen Nieuw- Vossemeer en
Tholen, Zundert, 1974.
F Gittenberger en H. Weiss, Zeeland in
oude kaarten, Bussum 1983. WA van Ham,
Merck toch hoe sterek. Bergen op Zoom,
1982.
J.G. Smit en J. Roelevink, Resolution der
Staten-Generaal, Nieuwe reeks RPG 176, 's-
Gravenhage 1981.
J. Sneep e.a., Atlas van historische vesting
werken in Nederland; Noord-Brabant,
Utrecht 1996. Hierin: WA. van Ham. De li
nie van de Eendracht, 77-84.
J.P.B. Zuurdeeg, De verloren poort, Tholen
1996. q
4 Rijksarchief Zeeland, Notulen Staten
van Zeeland, 6 september 1578
5 Rijksarchief Zeeland, Notulen Staten
van Zeeland, 23 oktober 1579.
6 J.J.M. Timmers, Symboliek en Icono
grafie der christelijke kunst, Roermond-
Maaseik, 1947, 843.
7 C. de Waard, Inventaris van kaarten en
tekeningen, 1246.
8 Rijksarchief Zeeland, Archief Reken
kamer C, 1817.
9 Rijksarchief Zeeland, Archief Reken
kamer C, 1860. 1870.
10 Rijksarchief Zeeland. Notulen Staten
van Zeeland, 6 september 1578.
11 Rijksarchief Zeeland, Notulen Staten
van Zeeland, 27 juli 1588, 5 augustus
1588 en 5 november 1588.
12 Rijksarchief Zeeland, Rekenkamer C,
no. 2129.
13 C. de Waard, Inventaris van kaarten en
teekeningen, 1246.
14 JA van Mosselveld en WA van Ham,
Tekeningen van Bergen op Zoom, Ber
gen op Zoom 1973, 113.
