De Waterschans nr. 3-2004 De schansen worden afgebeeld op een kaart uit 1622 gemaakt in ver band met het beleg van Bergen op Zoom door Spinola. Duidelijk is te zien dat het vier hoekige schansen waren waarin enig geschut was opgesteld. Botshoofd is vermoedelijk de oud ste van deze versterkingen. Reeds in 1578 wordt melding gemaakt van het aanbrengen van "borstwe- ringhe ende loopschanse gemaect op t Botshooft in Vossemaer tot beweeringe van de soldaten ende ruijteren commende uit Brabant".4 Jan Corneliszoon van Vossemeer had toen zelfs moeten klagen en om schadevergoeding moeten ver zoeken vanwege het feit dat zijn huisje in de fortificatiën geïncor poreerd was.5 Papemutse kreeg deze naam van wege het feit dat het vier hoeken had, althans dat vermeldt Basilius. Gedoeld wordt hier kennelijk op de bonnet die vroeger de priester droeg, b.v. als hij de mis ging op dragen. Bij tijd en wijle zette hij deze op en af. Het was een zwart vierkant hoofddeksel bekroond door een ronde kwast, van waaruit opstaande vleugels naar drie der vier hoeken lopen.6 De benaming Papemutse duidt dus op gevoelig heden tussen protestante en ka tholieke zijde die in verband met de opkomst van de reformatie hun rol speelden. De schans Pape mutse blijft tot in de jaren 1748 op kaarten vermeld en was gelegen tegenover het latere fort Maurits. De schans Spaans Bolwerk komt voor op een oude kaart van de for ten langs de Eendracht uit circa 1625 en was gelegen in de noord- hoek van de Hikke-polder.7 Spaans Bolwerck was een eenvou dige veldschans bestaande uit enige bebouwing en behuizing op de dijk langs de Eendracht. Af gaande op de afbeelding op de kaart waren het enige barakken, te genover elkaar gelegen, waar mili tairen de wacht hielden. Ze lag in de noordhoekvan de Hikkepolder. De schans De Hemel was de meest westellijke versterking, gele gen nabij de Hemelkreek bij de polder van Vrijbergen. Het was een kleine versterking, meer een redoute. Zij wordt vermeld in de rekeningen en acquiten in de ja ren 1594, 1599-1600, 1611 en 1612.8 Toch was er ook een loge ment voor de "capitein" in geves tigd en 10 onderkomens voor de soldaten in het jaar 1594.9 De schans Het Nieuwe Veer werd vernoemd naar de nieuwe veerver- binding die daar in 1567 was_ont- staan. De schans, in de dijk van de polder Leguijt gelegen, diende ter bescherming van het veer tussen Oud- en Nieuw Vossemeer. Zij werd vermoedelijk tegelijkertijd met de Botshoofd-schans aange legd omdat in het jaar 1578 sprake is van de schansen in Vosse meer.10 Ook hier waren onderko mens voor de soldaten. Kamemelkspot was een schans/- redoute noordelijk van Tholen aan de dijk van de Eendracht ge legen. Ook deze had de vorm van een eenvoudige vierkante veld schans, met onderkomens voor de soldaten en de "capitein" De schans Kallekenskind(eren) was eveneens noordelijk van Tho len gelegen en was ook een een voudig vierkant fortje. Waar de naam van afgeleid is, is niet geheel duidelijk. De naam kan duiden op een spotnaam. Kallen betekent in het middelnederlands: 'onbedui dende taal uitslaan'. Kallekenskin- deren kunnen dan personen zijn die onbeduidend kletsen ofwel kletskousen. De schans Mosselhoek was ooste lijk van Tholen gelegen aan de dijk van de Eendracht. Het was een vierkante veldschans. De Rasernij-schans werd ver noemd naar de Rasernij-polder, palend noordelijk aan de Vrouw Belie-polder en noordoostelijk aan de Deurlo- polder. Het fortje was gelegen in de dijk van de Ra sernij-polder vanwaaruit het vaar water bij het Tholense gat en de Eendracht kon worden beheerst. Bij de schansen Het Nieuwe Veer, Botshoofd en Kamemelkspot ont stonden later kleine buurtschappen. 4. De forten en schansen aan de Brabantse zijde van de Eendracht De forten aan de Brabantse zijde van de Eendracht zijn in twee fa- Botshoofd", Oud-Vossemeer. sen tot stand gekomen, namelijk tussen 1584 en 1593 en later in 1619 en 1620. Vóór de eerste fase in de aanleg van de forten aldaar werd in het jaar 1588 de Brabantse dijk en omgeving geïnspecteerd en werd in 1589 het uitdiepen van de Een dracht uitgevoerd omdat er grote droogte in de rivier was.11 Vanaf 1584 verrezen aan de Bra bantse kant van noord naar zuid: - Het fort van Ses Pondt - Fort Grootendorst - De Drie Sluijskens - Het fort tegenover de stad Tholen - Het Mollegat - Fort Roert den Duvel ofwel Beckaf - Het Geusegat Het fort van Ses Pondt werd rond het jaar 1593 aangelegd nabij de kreek 't gat van Ses Pondt onder Nieuw-Vossemeer. Van Ham ziet in zijn beschrijving van de forten dit fort geheel over het hoofd. Het was vermoedelijk, evenals de an dere forten op de Brabantse kant, een kleine vierhoekige schans met natte gracht. Het fort wordt expliciet genoemd in een rekening van Melchior Janssen uit het jaar 1622.12 Hij was commies van de fortificatie- werken van het eiland Tholen. Het fort van Ses Pondt was toen in- 142 De Waterschans nr. 3-2004 middels opgegaan in het latere fort Oranje. Fort Grootendorst was een vier hoekige schans met natte gracht, aangelegd rond 1593. Het wordt nog afgebeeld op een oude kaart uit omtreeks 1625.13 Het was te genover Papemutse gelegen. Later is het geheel verdwenen want op kaarten van omstreeks 1650 komt het niet meer voor. Het fort De Drie SluijsenlSluijs kens werd als vierhoekige schans aangelegd op de plaats waar drie sluizen in respectievelijk de pol ders Onze Lievevrouweland, de Noordpolder en de Nieuw Kijkuit de waterlossing in de Eendracht regelden. Het lag op de plaats waar de Hal- sterse vliet ofwel het Lange Water uitmondde in de Eendracht. Het fort tegenover de stad Tholen bestond aanvankelijk uit een een voudig kroonwerk. Het was tegen over de stad in de Heer Boudens- polder gelegen. Blijkens de stads plattegrond van Guillaume Danc- kerts van 1595 bestond het kroon werk slechts uit enkele punt vor- mige wallen. Het vormde als het ware een geheel met de stad. In de rekeningen uit de oudste jaren wordt het steeds genoemd 'het fort tegenover de stad Tholen' Later ging het op in het grotere kroonwerk Slickenburg. Fort Mollegat was een vierhoekige schans met bastions en een natte gracht en werd vermoedelijk reeds tussen 1584 en 1588 aangelegd. Het is daarmee de oudste verster king langs de Eendracht aan de Brabantse zijde. Het fort was gele gen in het poldertje Clampan. Het deed nog dienst in de jaren 1637/1638 maar is nadien in ver val geraakt. Het is onder anderen afgebeeld door Bonaventura Pee- ters in zijn tekening van de Water schans te Bergen op Zoom.14 In de jaren 1650-1670 verdween het fort vermoedelijk. Fort Roert den Duvel ofwel Beckaf was een vierhoekige redoute gele gen op de gorzen van de Oost- Nieuwlandpolder die een eenheid vormde met de Heer Boudewijns- polder, tussen de forten het Mol legat en het Geusegadt. Het is ver moedelijk aangelegd in de jaren 1588/1589. Het verdween in het jaar 1620 toen het opging in het nieuwe grotere fort Nassau. Het Geusegadt was eveneens in de Oost-Nieuwlandpolder gelegen en werd aangelegd rond de jaren 1584/1588 tegelijk met het fort Mollegat. Het was eveneens een vierhoekige schans. Het ging in 1620 samen met Roert den Duvel op in het fort Nassau. Gedurende de jaren 1609-1621, het Twaalfjarig Bestand, stopte de oorlogsvoering. De situatie werd gunstig om herbedijkingen te overwegen. In 1609 gaven de Sta ten van Zeeland toestemming om tot de herbedijking van het gebied van Nieuw-Vossemeer over te gaan hetgeen werd gerealiseerd. Ook werd er een nieuw dorp gesticht. Gedurende deze periode zal de bemanning van de forten alsook het onderhoud beperkt zijn ge weest. Toch bestaan er rekeningen over deze jaren en zal er dus enige bedrijvigheid in de forten zijn ge weest. Met name de forten op de Brabantse wal zullen wel in verval zijn geraakt. (wordt vervolgd). Bronnen en literatuur 143 Botshoofd onder Oud-Vossemeer. Prentbriefkaart omstreeks 1900. Botshoofd was een van de oudste schansen langs de Eendracht. Later ontstond hier een kleine buurtschap bij het oude veerhuis. Archief van de Gecommitteerde Raden van Zeeland Notulen van de Staten van Zee land Archief van de Rekenkamer van Zeeland Archief Ministerie van Financiën, Domein administratie. A.J. van de Aa, Aardrijkskundig woorden boek der Nederlanden, 13 delen. Gorin- chem 1839-1851. A. Delahaye, Vossemeer land van 1000 He ren, Oud-Vossemeer. 1969. A. Delahaye en J.RB. Zuurdeeg, Over de Eendracht tussen Nieuw- Vossemeer en Tholen, Zundert, 1974. F Gittenberger en H. Weiss, Zeeland in oude kaarten, Bussum 1983. WA van Ham, Merck toch hoe sterek. Bergen op Zoom, 1982. J.G. Smit en J. Roelevink, Resolution der Staten-Generaal, Nieuwe reeks RPG 176, 's- Gravenhage 1981. J. Sneep e.a., Atlas van historische vesting werken in Nederland; Noord-Brabant, Utrecht 1996. Hierin: WA. van Ham. De li nie van de Eendracht, 77-84. J.P.B. Zuurdeeg, De verloren poort, Tholen 1996. q 4 Rijksarchief Zeeland, Notulen Staten van Zeeland, 6 september 1578 5 Rijksarchief Zeeland, Notulen Staten van Zeeland, 23 oktober 1579. 6 J.J.M. Timmers, Symboliek en Icono grafie der christelijke kunst, Roermond- Maaseik, 1947, 843. 7 C. de Waard, Inventaris van kaarten en tekeningen, 1246. 8 Rijksarchief Zeeland, Archief Reken kamer C, 1817. 9 Rijksarchief Zeeland, Archief Reken kamer C, 1860. 1870. 10 Rijksarchief Zeeland. Notulen Staten van Zeeland, 6 september 1578. 11 Rijksarchief Zeeland, Notulen Staten van Zeeland, 27 juli 1588, 5 augustus 1588 en 5 november 1588. 12 Rijksarchief Zeeland, Rekenkamer C, no. 2129. 13 C. de Waard, Inventaris van kaarten en teekeningen, 1246. 14 JA van Mosselveld en WA van Ham, Tekeningen van Bergen op Zoom, Ber gen op Zoom 1973, 113.

Periodieken

De Waterschans | 2004 | | pagina 20