De Waterschans nr. 3-2004
door drs. G.A. Huijbregts
Ton van Nijnatten:
Kerken in het Bisdom
Breda, Amsterdam 2004
ISBN 90 5881 156 5.
Prijs: 39,50 euro.
Je moet het maar aandurven, alle
kerken van het diocees Breda die
de katholieken in 1996 voor hun
eredienst in gebruik hadden met
de tekenpen op papier zetten. Zes
jaar lang is de auteur te voet, met
de fiets of camper rondgetrokken
om het exterieur van de godshui
zen te schetsen. Het eindresultaat
is een prachtig, uniek kijkboek.
Maar het werk biedt meer. Om
wat thuis te raken in de stijlen
die de kerkenbouw in het verle
den heeft gekend en in de histori
sche gebeurtenissen die het lot
van de gebouwen hebben be
paald, laat Van Nijnatten aan de
tekeningen een Terugblik' vooraf
gaan, waarin hij een globale inlei
ding in de kunstgeschiedenis
biedt alsmede in de geschiedenis
van de Lage Landen. Voor wie
meer wil weten over deze materie,
is een lijstje van geraadpleegde li
teratuur opgenomen.
Op de 'Terugblik' volgt een alfabe
tisch gerangschikte lijst van plaats
namen waar de kerken staan, van
Aardenburg tot Zundert. Achter
elke kerk staat vermeld het bouw
jaar, de datum waarop de tekening
is gemaakt en de bron van de his
torische gegevens over het kerkge
bouw. De auteur heeft her en der
geïnformeerd en gespeurd naar de
naam van de kerk, het bouwjaar,
de architect, de bouwpastoor en
naar de voornaamste feiten uit het
verleden van het gebouw. Na de
afbeeldingen van de kerken - de
hoofdmoot van het boek - komen
de plattegronden van de geschet
ste gebouwen, 177 totaal, getekend
op schaal 1 500. De 'Kerkelijke
indeling in de loop der eeuwen' is
weergegeven met vier kaartjes,
waarna eveneens met kaartjes de
indeling van het huidige bisdom
Breda wordt verduidelijkt. Het
boek biedt verder drie lijsten: de
eerste is alfabetisch gerangschikt
op de patroonheilige van de ker
ken, de tweede op de architecten
en de derde op de plaatsnamen.
Op deze laatste lijst vindt men bij
elke kerk in het kort het resultaat
van de speurtocht naar de belang
rijkste historische feiten alsmede
van de aangeboorde bronnen. Bij
zoveel gegevens ligt het voor de
hand, dat er fouten worden ge
maakt. De auteur wijst daar in zijn
inleiding zelf al op. Bij de Gertru-
diskerk van Bergen op Zoom lezen
we dat de protestanten haar in
1500 hebben overgenomen. Be
doeld is hier natuurlijk 1580. In
dat jaar woedde er in de Grote
Kerk tot twee keer toe een beel
denstorm, namelijk op 15 augus
tus en op 8 november. Wat over
bleef was een zwaar beschadigd
pand, dat jarenlang onbruikbaar
bleef. Pas in 1586 vroegen predi
kant en calvinistische kerkenraad
aan het stadsbestuur, eigenaar van
de kerk, om het gebouw op te
knappen en aan hun gelovigen ter
beschikking te stellen. Dat ge
beurde inderdaad en tot 1987
bleef dat zo. Toen werd het weer
een katholieke kerk.
Aan het boek is een degelijke we
genkaart van het bisdom toege
voegd met daarop negen routes
van circa 80 km die langs de vele
kerken van het bisdom leiden. Zo
is er een Markiezaat- N.O.-route
(82 km), een Markiezaat-Z.O.-
route en een Markiezaat-West-
route. Laatstgenoemde start in
Bergen op Zoom, station NS, de
andere twee bij het station van
Roosendaal. Mgr. dr. M.P.M. Mus-
kens, bisschop van Breda, schreef
een woord vooraf dat eindigt met
de zinnen: "Door het maken van
dit boek toont Ton van Nijnatten
zijn liefde voor het ons overgele
verde erfgoed. Ik hoop dat hij deze
liefde overdraagt op zijn tijdgeno
ten zodat er waarborgen gescha
pen worden om zorgvuldig met
deze gebouwen om te gaan."
We onderschrijven dit graag.
De Waterschans nr. 3-2004
Joop van Hoof:
Menno van Coehoorn
1641- 1704, Vestingbouwer
- belegeraar - infanterist,
Den Haag 2004
ISBN 90 5345 244 3.
112 blz.
Dit boek is uitgegeven door de
Stichting Matrijs in samenwerking
met het Instituut voor Militaire Ge
schiedenis. De Stichting Matrijs wil
door publicaties belangstelling
wekken voor geschiedenis, land
schap, archeologie en monumen
ten. Ze is niet uit op het maken van
winst.
Joop van Hoof is als wetenschap
pelijk medewerker verbonden aan
het Instituut voor Militaire Ge
schiedenis van de Koninklijke
Landmacht te Den Haag. Hij heeft
reeds meerdere werken op zijn
naam staan, met name over ves
tingbouw.
Voor Bergenaren is Menno van
Coehoorn geen onbekende. Hij is
nauw betrokken geweest bij de ver
betering van de verdedigingswerken
van de stad rond 1700. Reeds eer
der vestigde De Waterschans de
aandacht op deze in meerdere op
zichten bijzondere man. Ik wil in
dit verband verwijzen naar het arti
kel van Ben Daeter in nummer 4
van het jaar 1999, getiteld: Menno
Baron Van Coehoorn (1641-1704). De
mens achter de vesting. Wetenswaar
digheden over zijn leven en typering
van de persoon, (p. 134-138). Voor
een eerste kennismaking is dit een
uitstekende inleiding. Voor wie
meer Van Menno van Coehoorn
wil weten, kan in het pas uitgeko
men werk terecht. De auteur is erin
geslaagd om de veelzijdigheid en
de betekenis van zijn 'held' op een
zeer leesbare en bevattelijke wijze
weer te geven. De vele illustraties
en tekeningen dragen daar aanmer
kelijk toe bij.
Vestingbouwkunde is een aparte
wetenschap. Ze reikt verder dan de
verdedigingswerken rond een gar
nizoensstad, maar bestrijkt ook de
aanleg van hele linies. Van Coe
hoorn kreeg niet alleen naam als
theoreticus, hij bracht zijn ideeën
ook in praktijk. Zijn bekendste boe
ken zijn Versterkinge des Vyf-Hoecks
(1682) en Nieuwe Vestingbouw, op
een natte of lage horizont (Leeuwar
den 1685). Met deze werken intro
duceerde hij het Nieuw-Neder-
landse stelsel, dat tot ver over de
grenzen als een aanmerkelijke ver
betering erkenning vond. Wat het
stelsel inhoudt, zet Van Hoof dui
delijk uiteen. Kleurige tekeningen
bewijzen daarbij goede diensten.
Alleen de wiskundige berekeningen
die bij de vestingbouw horen, zijn
weggelaten. Dat komt de leesbaar
heid ten goede. Onvermijdelijk is
evenwel het vakjargon. Een lijst
met vestingbouwkundige termen
biedt uitkomst. Woorden als cour-
tine, face, oreillon, redoute, hoorn
werk en saillant maken geen deel
meer uit van ons dagelijks taalge
bruik.
Het ligt voor de hand dat de relatie
die Van Coehoorn had met Bergen
op Zoom in het boek extra aan
dacht krijgt. Nergens heeft de be
roemde vestingbouwer zoveel
ruimte gekregen om zijn stelsel te
demonstreren dan juist hier. De
vesting werd zijn "meesterwerk" zo
als W. van Ham het resultaat ty
peert in zijn Merck toch hoe sterck
(Deel 4 van de reeks Studies uit Ber
gen op Zoom, Bergen op Zoom
1982, p.80; eveneens met een lijst
vaktermen).
Ook het liniewerk had de aandacht
van Van Coehoorn. Hij ontwierp
een aaneensluitende verdedigins-
gordel langs de grenzen van de Re
publiek. Water, venen en moeras
sen speelden daarbij een hoofdrol.
De door hem voorgestelde linie
liep van Nieuwerschans naar Coe-
vorden, vandaar naar Zwolle, dan
langs de IJssel naar Arnhem, Nij
megen en Grave, verder langs de
Maas naar Geertruidenberg, om
via Breda. Steenbergen, Bergen op
Zoom en Hulst bij Sluis de zee te
bereiken. Al de genoemde plaatsen
waren versterkt en werden door
Van Coehoorn geïnspecteerd en
waar nodig verbeterd. Niet de hele
linie is aangelegd. Er is wel aan ge
werkt en op menige plaats zijn
sporen ervan in het landschap te
rug te vinden.
Onze geniale man blonk op meer
terreinen uit. Als militair klom hij
op tot kolonel-commandant van
het Regiment Nassau-Friesland.
Hij vocht mee in vijf veldslagen en
was actief betrokken bij tien bele
geringen. De herovering van Na
men op de Fransen vonnde zijn
grootste triomf. De koning van
Spanje - Namen lag in de Spaanse
Nederlanden - verhief hem in de
adelstand met de titel baron.
Als wapenexpert is zijn naam ver
bonden aan het Coehoornmortier.
Dit draagbare geschut voor de
korte afstand, geschikt om grana
ten met een boog over de vesting
werken heen in de stad te schieten,
deed in Nederland dienst tot 1921.
Het is een goed leesbaar boek,
zeer fraai en rijk geïllustreerd en
dankzij een uitgever zonder winst
bejag voor 24,95 euro verkrijgbaar.
Aankondiging
Als alles volgens plan verloopt dan
mogen we op 30 oktober a.s. de pre
sentatie van een nieuw boek ver
wachten over de Tweede Wereldoor
log. Het is een publicatie van de
Heemkundekring Halchterth van
Halsteren. Op 31 oktober a.s. zal het
60 jaar geleden zijn dat Halsteren
door de Canadezen werd bevrijd.
Adri Verswijveren is met de redactie
belast, terwijl Henk van Aert de ver
antwoording neemt voor de vormge
ving. Het is niet de eerste keer dat
Halchterth op deze wijze de bevrij
ding herdenkt. Ook in 1990 gaf de
Kring een boek over de oorlog uit.
Maar het historisch onderzoek
houdt nooit op. Nieuwe ontdekkin
gen in archieven, opgedoken foto's,
publicaties en niet eerder vastge
legde verhalen rechtvaardigen het
aangekondigde werk. Zowel voor de
genen die de oorlog nog hebben
meegemaakt als voor hun nakome
lingen blijft het interessante lectuur,
zeker waar het over de eigen streek
gaat. Alle reden dus om met belang
stelling uit te zien naar dit boekwerk.
De prijs is bepaald op 19,95 euro en
reeds nu kan men de uitgave bestel
len bij Halchterth.
145
Boekbespreking
