De Waterschans nr. 4-2004
Afb. 9. Voorgevel van de katholieke kerk op de Grote Markt in 1979, gemaakt door
Cees Vamvesenbeeck. Overgenomen uit Ter ere van "De Maagd", blz. 26.
heid. Na enige aarzeling, lang ge
noeg om alle leerboekjes gauw op
te laten bergen, liet hij de inspec
teur binnen. Die trof ongeveer 60
kleinere kinderen in een schamel
vertrek. In een tweede, niet veel
groter, zaten circa honderd jon
gens, voor een deel op vaste ban
ken, de anderen op losse. Wijn
beek informeerde naar de leerstof,
maar De Klerk antwoordde slechts:
"De godsdienst" en meer liet hij
niet los. Ook de hervormden richt
ten onwettige scholen op, met dit
verschil dat de leerkrachten over
een onderwijsbevoegdheid beschik
ten. Mijnheer Sitzen runde een
dergelijke school bij hem thuis.
Zijn klaslokaal was tevens slaapka
mer en keuken. De burgemeester
en de schoolcommissie van Ber
gen op Zoom waren kennelijk op
de hoogte, maar verklaarden dat er
niets aan te doen was.
9. Zusters naar Bergen op Zoom
Na de Franse Tijd werden er ook
in Noord-Brabant opvallend veel
congregaties gesticht die een of
andere nood als werkterrein ko
zen. Ze richtten hun zorg op het
onderwijs aan armen (en aan rij
ken voor de broodnodige inkom
sten), op de verpleging van zieken
en/of de opvang van hulpbehoe
venden. Koning Willem 1 zag het
met lede ogen aan. Hij verbood de
bestaande orden om nieuwe leden
aan te nemen en duldde geen
nieuwe kloosters met meer dan
twintig personen. Dat laatste
werkte overigens een snelle ver
spreiding in de hand. De meeste
zustercongregaties richtten hun le
venswijze in naar de derde regel
van St. Franciscus van Assisië.
Naar hem noemden ze zich fran
ciscanessen, welke naam dan ge
volgd wordt door een toevoeging
ter onderscheiding van de andere
franciscanessen. In de wandeling
worden ze gemakshalve aangeduid
met de plaats van het moederhuis.
Zo kennen we de Franciscanessen
van Dongen, van Etten, van
Roosendaal, van Bergen op Zoom
enz.
In Noord-Brabant waren het de
Franciscanessen van Dongen die
als eersten de rij openden. In 1801
vonden vier zusters die door de
Franse regering in 1796 uit Leuven
waren verjaagd eindelijk een vast
onderkomen in Dongen. Daar
openden zij een Frans pensionaat
voor meisjes. Er meldden zich no
vicen en in 1820 bereikte het
klooster de grens van 20 zusters.
De zusters van Dongen stichtten
daarom een soort filiaal in Etten
met een pensionaat en dat was het
begin van de Franciscanessen van
Etten.Vanuit Etten was de sprong
naar Roosendaal niet groot. Vijf
zusters uit Etten vormden daar in
1832 een succursaal. Onder een
succursaal verstaat men een kloos
ter dat onderhorig blijft aan het
moederhuis. Het duurde echter
niet lang of dit succursaal zegde
de gehoorzaamheid aan Etten op
en werd op zijn beurt het moeder
huis van de Franciscanessen van
Roosendaal, ook wel genoemd de
Zusters van Mariadal. Met verlof
van het gemeentebestuur - want
de school zou de gemeente niets
kosten - begonnen de zusters een
lagere school en een Frans pen
sionaat. Dat laatste was wel tegen
het zere been van Etten, want ook
daar hadden de zusters zo'n kost
school. Roosendaal deed Etten
concurrentie aan door zijn meer
gunstige ligging. Inderdaad over
trof Roosendaal al gauw Etten en
Dongen, ook in ledental. Vanuit
Roosendaal ontstond nog de con
gregatie van de Franciscanessen
van Oudenbosch.
De pastoor van Bergen op Zoom
Cornelis van Aken wilde ook wel
een lagere school voor de arme
katholieke kinderen. Enkele voor
aanstaande katholieken wendden
zich tot de Franciscanessen van
Roosendaal, maar zonder succes.
1 60
De Waterschans nr. 4-2004
De zusters van Etten reageerden
echter positief en stuurden in
1836 de in het rapport van Wijn
beek reeds genoemde Antonia
Verhoeven (Moeder Clara) met
een paar medezusters. De zusters
woonden eerst in de Korenbeurs
straat (nr. 42) en later in de Hoog
straat (nrs. 12 en 14). Op aandrin
gen van de pastoor maakten de
zusters zich los van Etten om een
eigen congregatie te gaan vormen.
Na enkele jaren betreurde moeder
Clara die stap. Ze trad af als over
ste om plaats te maken voor soeur
Joseph Wijnands. Die nam con
tact op met de zusters van Maria
dal en in 1858 werd zo het Bergse
klooster een succursaal van de
Franciscanessen van Roosendaal.
Er was wel heel wat deining aan
voorafgegaan. Na het slechten van
de vestingwerken lieten de zusters
een groot complex bouwen aan de
Burgemeester Van Hasseltstraat.
Er is in die tijd ook in Bergen op
Zoom een congregatie gesticht die
de naam van de stad draagt, na
melijk de Franciscanessen van
Bergen op Zoom, als gasthuiszus-
ters actief in de verpleging en ver
zorging. Vanuit Breda (Gasthuis-
zusters van de Haagdijk) zijn ze
naar Bergen gekomen, zij het wat
stiekem. Wat was namelijk het ge
val? In 1836 werd in Bergen op
Zoom het Algemeen Burgerlijk
Gasthuis opgericht, bedoeld als
ziekenhuis voor arme mensen. Het
bestuur van het ABG, een college
van regenten grotendeels aange
wezen door het gemeentebestuur,
vestigde het gasthuis in het vroe
gere St.-Catharinagasthuis aan de
Geweldigerstraat. Voor dit huis
zocht het bestuur een zoge
naamde binnenmoeder direc
trice). Op de advertentie kwamen
drie sollicitaties binnen, waaron
der die van Rosa de Bie, een fran
ciscanes van de gasthuiszusters
van Breda. Maar dat laatste was
niet bekend. De twee andere ge
gadigden waren weduwen. De re
genten kozen zuster Rosa. In 1838
kwam zij naar Bergen op Zoom
met twee geprofeste medezusters
en twee novicen. Het gezelschap
verbrak reeds in 1839 de banden
met Breda en zag zichzelf als een
aparte congregatie. Het bestuur
van het gasthuis bleef in handen
van de heren regenten.
10. Een nieuwe kerk voor de
katholieken
Reeds tijdens de Franse overheer
sing en in de jaren daarna werden
de katholieken zich meer bewust
van hun macht. Tot de Belgische
opstand van 1830 vormden ze im
mers de meerderheid in het hele
koninkrijk en na de afscheiding
behielden ze die in Noord-Bra
bant. Geen wonder dat ze hun
schuur- en schuilkerken wilden
verlaten en in gemeenten waar ze
de meerderheid vomden hun kerk
gebouw van weleer terug wilden
hebben. We zagen hoe in vele dor
pen en ook in een enkele stad
(Den Bosch!) dat verzoek werd in
gewilligd, maar niet in Bergen op
Zoom. Daar was de schuilkerk op
Afb. 10. Biechtstoel in barokstijl in de katholieke kerk van Bergen op Zoom, afkomstig uit de Antwerpse Peer Pots abdij. Uit:
Korneel Slootmans: Bergen op Zoom een stad als een huis, Zaltbommel 1977 (4e druk), blz. 71.
161
