De Geschiedenis
van Bergen op Zoom XXIV
vtc/c/uó
De Waterschans nr. 2-2005
De Waterschans nr. 2-2005
Industrialisatie en sociale kwestie 1 8 4 O-1 900
DRS. G.A. Huijbregts
7 6
1. De grondwetsherziening van
Thorbecke 1848
Koning Willem I liet bij zijn aftre
den een berooid land achter. De
Status-Quopolitiek had bergen
geld gekost en leverde tenslotte
niets op. De scheidingsbepalingen
van 1839 waren slechter dan die
van 1831 na de succesvolle Tien
daagse Veldtocht. De populariteit
van de vorst nam snel af en be
reikte een dieptepunt toen bekend
werd dat de koning ging trouwen
met Henriëtte d'Oultremont, een
katholieke, Belgische dame. De
Oranjevorst ergerde zich op zijn
beurt aan de nieuwe grondwet van
1840, omdat die zijn macht enigs
zins beperkte. Hij trad af en ging
met zijn 'Jetje Dondermond' in
Berlijn wonen. Daar overleed hij
drie jaar later. Zijn oudste zoon
volgde hem op als koning Willem
II (1840-1849).
Deze tweede koning van de dynas
tie Oranje-Nassau trof het niet.
Het land ging gebukt onder een
loodzware staatsschuld. Het was
bovendien een crisistijd met mis
oogsten en aardappelziekten.
Door het gebrek aan aardappels
vloog de graanprijs omhoog. Het
pauperisme nam schrikbarend toe
en wakkerde het smeulende revo-
lutievuur aan. De Franse Revolutie
had dan wel meer vrijheid ge
bracht, maar daarna was de in
vloed van het volk in de meeste
landen weer flink beperkt. De re
volutie van 1789 vroeg dus om een
vervolg. Het waren met name de
gegoede burgers die meer in
spraak eisten. Was het niet hun
geld waarover de staat zonder hun
instemming beschikte? Van de on
vrede onder de armen maakten de
voorstanders van meer macht voor
de bourgeoisie graag misbruik om
hun argumenten kracht bij te zet
ten. In menig land heerste na 1815
4"^7 \cyi
(NRiCHTiNGen Slijperij
Afb. 1. Brieftoofd van de firma C. Geers en Zoon uit 1890. De fabriek kreeg
later de naam haardenfabriek "De Schelde". Herkomst: RHCM Regionaal
Historisch Centrum Het Markiezenhof Bergen op Zoom).
nog een andere onvrede, bijvoor
beeld in landen die verbrokkeld
waren zoals Italië en Duitsland, of
die onafhankelijk wilden worden
zoals Griekenland, België, Ierland,
Hongarije en Polen. Dit nationa
lisme was de voedingsbodem voor
revoluties die ten doel hadden om
van hun verbrokkeld land een
machtige eenheidsstaat te maken
of om zelfstandig te worden. Het
Congres van Wenen had Duits
land opgezadeld met 35 staten
plus nog vier vrije steden. Italië
bestond uit zeven verschillende
landen. Eén daarvan was de Ker
kelijke Staat met de paus als
staatshoofd. Dat de idealen van
veel Duitsers en Italianen zonder
geweld gerealiseerd konden wor
den, dat geloofde niemand meer.
Hetzelfde gold voor de landen die
zich los wilden maken van hun
ongewenste overheersers. Ook de
armoede en de honger vergrootten
de kans op een uitbarsting. In
1830 lukte het de Belgen en de
Grieken om zelfstandig te worden.
Het jaar 1848 werd het revolutie
jaar bij uitstek. Toen barstte de
bom in Italië, Frankrijk, Pruisen
en Oostenrijk. Parijs beleefde zijn
Februarirevolutie en Juni-oproer,
Berlijn en Wenen hun Maartrevo
lutie. Wenen had nog een verlate
Oktoberrevolutie. In Italië gistte
het in alle staten. Paus Pius VII
moest tijdelijk zijn Kerkelijke Staat
verlaten. Lombardije-Venetië,
Hongarije en Tsjechië kwamen in
opstand tegen de Oostenrijkse
overheersing. En Nederland? Daar
bleef de onrust beperkt tot een rel
letje op de Dam. Koning Willem
II was toch zo verontrust dat hij al
in maart besloot om het volk meer
macht te geven. Hij was, zoals hij
het zelf uitdrukte, in vierentwintig
uur van conservatief liberaal ge-
worden. Buiten de regering om be
noemde hij een commissie van vijf
leden die de opdracht kreeg om
een grondwetsherziening voor te
bereiden. Onder leiding van de li
beraal Johan Rudolf Thorbecke
(1798-1872) gingen de vijf heren
vol ijver aan het werk, zodat nog in
1848 de hele procedure voor een
nieuwe grondwet rond was. Op 3
november kon de herziene consti
tutie officiéél worden afgekondigd.
Die schonk de Nederlanders meer
vrijheid en meer inspraak. De
grondwet voerde onder andere
vrijheid van onderwijs, vrijheid van
vereniging en vergadering en vrij
heid van drukpers in. Zeker zo be
langrijk was de vergrote invloed
van het volk op het regeringsbe
leid, al moeten we bij v o 1 k dan
voorlopig denken aan de gegoede
burgerij. De in de grondwet vast
gelegde ministeriële verantwoor
delijkheid hield in, dat de minis
ters niet langer aan de koning ver
antwoording moesten afleggen
voor hun beleid, maar aan de
volksvertegenwoordiging. Bij het
parlement berustte voortaan de
hoogste macht. De leden van de
Tweede Kamer zouden voortaan
rechtstreeks worden gekozen door
het volk. Dat wilde toen zeggen
door de mannen die elk jaar een
bepaald bedrag aan belasting be
taalden (censuskiesrecht). De le
den van de Eerste Kamer werden
niet meer voor het leven benoemd
door de vorst, maar gekozen door
de Provinciale Staten en wel voor
een beperkte duur (getrapte ver
kiezing).
De nieuwe grondwetsbepalingen
moesten nog worden uitgewerkt in
zogenaamde organieke wetten.
Dat was werk voor het Eerste Mi
nisterie Thorbecke (1849-1853).
Zijn bekendste organieke wetten
zijn de Provinciewet, de Gemeen
tewet en de Kieswet. Doordat de
'Aprilbeweging' van 1853 plotse
ling een einde maakte aan het
(eerste) ministerie Thorbecke bleef
er nog het een en ander liggen zo
als de Schoolwet en de Armenwet.
Dat waren twee moeilijke onder
werpen, waar de grote liberaal zijn
vingers liever niet aan brandde.
In 1849 overleed Willem II; zijn
zoon Willem III (1849-1890)
volgde hem op. Die was er niet ge
lukkig mee dat zijn vader zoveel
vorstelijke macht had ingeleverd.
Het duurde lang voordat hij goed
en wel begreep of wilde begrijpen,
wat artikel 53 van de grondwet van
1848 precies bedoelde met: "De
koning is onschendbaar; de minis
ters zijn verantwoordelijk".
2. Meer democratie, ook in Bergen
op Zoom
Ook in Bergen op Zoom verna
men de inwoners uiteraard het
een en ander over de revoluties in
het buitenland. De krant was reeds
lang een bekend medium, niet al
leen landelijk, maar ook plaatse
lijk. In de stad kwam al vóór 1795
een courant uit. Veel abonnees
hadden die krant nog niet, want er
drukte een extra belasting op, het
dagbladzegel. Ondanks de grote
armoede bleef de Bergse bevol
king vrij rustig. De Gemeentewet
van Thorbecke schonk de stad
enige autonomie en de beter gesi
tueerde mannen kozen voortaan
de gemeenteraadsleden. Een
echte democratie mag je het nog
niet noemen, maar het was een
stap in die richting. Tot 1848 wees
de koning de gemeenteraadsleden
aan en wel voor het leven. De Ge
meentewet van 1851, een meester
stuk van Thorbecke, was zo goed
dat we er tot in onze dagen nog al
tijd veel van terugvinden. De
hoogste macht in de gemeente ligt
nog altijd bij de gemeenteraad, ge
kozen door de kiesgerechtigde in
woners van de gemeente voor de
tijd van vier jaar. Thorbeckes wet
gaf evenwel maar aan een kleine
groep burgers het recht om te kie
zen of gekozen te worden. De ko
ning, dat wil zeggen het kabinet of
de minister van Binnenlandse Za
ken, benoemt de burgemeester.
Vanwege het beperkte kiesrecht
kan men nog niet spreken van een
echte democratie. De helft van de
bevolking, namelijk de vrouwen,
waren zonder meer al uitgesloten
en van de mannen hadden alleen
de welgestelden wat in te brengen
vanwege het censuskiesrecht.
Geen wonder dat de liberalen
meerdere keren de absolute meer
derheid in de Tweede Kamer, de
provinciale staten en de gemeen
teraad hadden. Zij golden in die
tijd als de progressieven, als dege
nen die een aantal idealen van de
Franse Revolutie en van de Ver
lichting verder wilden realiseren.
Tegenover hen stonden de conser
vatieven. Die voelden er niet zo
veel voor om het bestaande maat
schappelijke en politieke bestel
nog meer te wijzigen. We moeten
wel bedenken dat er in die jaren
nog geen politieke partijen waren
zoals wij die kennen. Het waren
meer stromingen. Iedere afgevaar
digde stemde naar eigen inzicht
en geweten en hij was geen ver
antwoording schuldig aan een
partijbestuur of partijfactie.
Tot de conservatieve stroming mo
gen we ook veel hervormde en ge
reformeerde afgevaardigden reke
nen. Zij vonden dat er al genoeg
geofferd was aan de idealen van
de Franse Revolutie, vooral op het
punt van de verhouding van kerk
en staat. Enkele decennia later
zouden zij de eersten zijn die een
moderne politieke partij opricht
ten, de ARP (=Anti Revolutionaire
Partij), een partij met leden, be
stuur, statuten enz. Dat was in
1878. De naam spreekt voor zich.
Liberale en conservatieve kabinet
ten wisselden elkaar na 1848 af.
Katholieken en liberalen vormden
igtnaflH
li JM1SÈÊ* i
GA
IJZER KO PER MeTAALGIETERIJEN
Aft. 2. Brieftoofd van de fabriek van Arnoldus Asselbergs en Zonen uit 1912.
We zien hier het complex aan de Lindebaan. Herkomst: RHCM.
77
Telefoon Intercommunaal N°29.
NS LUI TH AAR DEN
^00*-£N VyLKACHBL.S
volgens de beste Systeemen
zwart of met nikkel en majolica versieringen
n stijl en fantasie, ingzer, Koper, Brons,
nikkel en geschilderd porselein.
Kachelplaten
alle soorten gietwerken
met dynamo tot het.
vernikkelen,verkoperen enz.van metalen
Emailleer Ixi* i c htïn o.
LUXE V lLH AARDEN
Gaskomfor EN.
CIwLs'OOïD opTlss" oxdrvuveW veui
DVÓcL
(njfcuje
Map M
Verzoeke dit n°. op uw brieven te vermelden.
ruw, geëmailleerd en vernikkeld
Bergen op Zoom,<i<
H.0»
27 Apr.
19
Te/efoon /nterc. N*ö. fcfegr - Aar^AóifLB£MS-6/£.r£R/J
Fabriek van
Gesmeed Ijzerwerk en VlIlREGtlEERKACH
VeRNIKKELINRICHTI.NG. EMAIU.EERINRICHT
Ornamenten voor
Kachels en Haarden,- Kachelpotten. En
