DE GESCHIEDENIS VAN
BERGEN OP ZOOM
DOOR DE BRIL VAN DE DUITSE BEZETTER
De Waterschans nr. 2-2005
De Waterschans nr. 2-2005
F. Huijgens
Noten:
56
In december 1941 werd door de
j"Ortskommandantur" (het plaatse
lijke Duitse gezag) een beknopt
stadsgidsje van Bergen Op Zoom
uitgegeven met daarin een bekn
opt overzicht van de geschiedenis
van Bergen op Zoom door de eeu
wen heen.
Het is in meerdere opzichten een
nogal merkwaardig boekje.
Je mag je op de eerste plaats af
vragen of de gewone Duitse sol
daat zo geïnteresseerd was in een
wandeling door onze stad en in
haar geschiedenis.
Wie dat in ieder geval wel was, was
de schrijver van het boekje Dr.
Wilhelm Schöndube, die als Mari-
neoberstabarzt (Hoofdofficier van
Gezondheid) was verbonden aan
het Marinehospitaal, dat Vrederust
in gebruik had genomen.
Het bleek niet mogelijk iets naders
over deze schrijver te weten te ko
men maar uit de manier, waarop
hij zich in deze brochure manifes
teert, vallen enkele zaken over
deze man op. Het is duidelijk dat
hij zeer gecharmeerd was van
onze stad, waarvan hij beweert dat
deze "auch in unseren deutschen
Heimat einen guten Klang hat".
Voorts noemt hij Bergen op Zoom
"de kleine dappere stad aan de
Oosterschelde". Hij refereert daar
bij uiteraard niet aan het verzet te
gen de Duitse bezetter, maar aan
het feit dat wij tot 1620 tot vier
maal toe de aanvallen van de
Spaanse belegeraars hadden afge
slagen.
Nauw hiermee verbonden blijkt
hij zeer grote belangstelling en
waardering te hebben voor wat hij
ons beroemde volkslied noemt, nl.
"Merck toch hoe Sterck", welk lied
volgens hem ook in Duitsland
"wohl bekannt" is. In zijn inleiding
maakt hij de Duitse soldaten er op
attent dat dit iied regelmatig is te
horen op het carillon van de
Grote Kerk.
Het is overigens wel wrang dat
deze passage nog geen twee jaar
later al niet meer op ging, omdat
het carillon inmiddels ten be
hoeve van de Duitse oorlogsindus
trie was geroofd. Dit carillon was
bovendien een geschenk van de
burgerij van Bergen op Zoom ter
gelegenheid van het 650-jarig be
staan van de heerlijkheid, gevierd
in 1938.
Het valt verder op dat, ofschoon
het lied in Duitsland "welbekend"
was, hij zelf op bladzijde 16 een
eigen vertaling van dit lied geeft
en dus niet de "welbekende" tekst
gebruikt. Hierbij moet men be
denken dat het om een vertaling
uit het 17de eeuwse Nederlands
gaat met zijn eigen spelling en idi
oom van die tijd.
Op grond hiervan lijkt de conclu
sie gerechtvaardigd dat deze Dr.
Schöndube de Nederlandse taal
machtig was. Dit zou tevens zijn
gedetailleerde kennis van de ge
schiedenis van Bergen op Zoom
verklaren. Immers indien hij het
Nederlands beheerste kon hij zon
der problemen kennis nemen van
de vele publicaties, die in en rond
1938 over ons 650-jarig bestaan
moeten zijn verschenen.
Hij liet het echter niet alleen bij
de vertaling van "Merck toch hoe
Sterck". Op de bladzijden 20 t/m
23 wordt het volledige lied, met
alle drie coupletten nogmaals,
maar dan geheel in notenschrift,
gepubliceerd met onderaan de
vermelding "Nach einer Uberset-
zung von Marineoberstabarzt Dr.
Schöndube"
Als we verder zien dat bij de foto's
van de Gertrudiskerk, de Gevan
genpoort en het Markiezenhof tel
kens nadrukkelijk wordt vermeld
"foto Dr. Schöndube" kan ik mij
niet aan de indruk onttrekken dat
we met een ijdeltuitje te doen
hebben.
Maar al moge dit zo zijn, het doet
niets af aan de grondigheid waar
mee hij zich van onze geschiede
nis op de hoogte heeft gesteld en
de bondige wijze waarop hij deze
in de brochure heeft weergegeven.
In mijn inleiding noemde ik dit
De goochelaar, schilderij van Jeroen Bosch. Musée Municipal, St. Germain en
Lay e. (Fr).
1. CJ.F Slootmans, Paas- en Koudemark-
ten te Bergen op Zoom 1365-1565. 3
dln.. Tilburg 1985, deel 1, p. 277: "Tij
dens de Paasmarkt 1479 wijst het stads
bestuur als standplaats voor de 'uuyt-
snijders van den wollen lakenen van
Berghen' aan: de muur langs het kerk
hof (ten zuiden van de Gertrudiskerk),
terwijl de lakensnijders van Antwerpen,
die daar tevoren stonden, een plaats
moeten innemen 'dweers tegen de
laeckenhalle ende thuys geheten Inge-
lant (zuidzijde Grote Markt) overe, al
totter tapijtcramen toe'. Historisch
Centrum het Markiezenhof. Bergen op
Zoom (HCM) Stedelijke Archieven. Ar
chief van de secretarie 1397-1810 (SA).
inv.nr. 10: register met ordonnantiën La
F 1442-1538, fol. 51v.
2. Slootmans, Paas- en Koudemarkten,
deel 1, p. 270-275.
3. HCM, £4, inv.nr. 10: register met or
donnantiën La F 1442-1538, fol. 46.
4. Slootmans, Paas- en Koudemarkten.
deel 3, p. 1296.
5. Ibidem, deel 1, p. 279-280. In de bron
wordt gesproken van "taflettiers",
HCM, £4 inv.nr. 758, stadsrekening
1484-1485, fol. 63v.
6. Van Rompaey, "Rechtsbronnen van de
stad Bergen op Zoom", in: Verslagen en
Mededelingen van de Vereniging Uitga
ven Bronnen van het Oud-Vaderlands
Recht, XIII (1968), p. 219. HCM, SA.
inv.nr. 2: register van privileges 1314-
1586. Stadskeur 1314, fol. 11: "Van la-
kene te toghen (tonen, uitstallen). Nie-
ment en mach in t' lakenhuus sine la
ken toghen an beide siden in de mid-
dewaert opte peyne van III lib. (3 pond
also dicke als hij 't dade".
7. Slootmans, Paas- en Koudemarkten,
deel 1, p. 6. HCM, Archief van de Raad
en Rekenkamer van de markiezen van
Bergen op Zoom. inv.nr. 597. fol. 6 e.v.
8. Ibidem, deel 1, p. 300-301; Slootmans,
"Economie en Middeleeuws stads
plan", in: Jaarboek de Gladden Roos,
XXXII (1972), p. 47: XXXIII (1973), p.
125 en J. Weyts, "Lakenhal". In:De Wa
terschans jg. 2002 nr. 2, p. 73.
9. De elf vrije steden zijn: Mechelen, Lier,
Herenthals, Bergen op Zoom, Tienen,
Hasselt, Doornik, Rijssel, Gent, Brugge
and leper.
10. Y.E. Kortlever. "The Easter and Cold
Fairs of Bergen op Zoom (14th-16th
centuries)" p. 636-637, in: Fiere e mer-
cati nella integrazione delle economie
Europee secc. XIII-XVIII. Red. S. Cava-
ciocchi. Istituto Internazionale di Sto-
ria Economica "F. Datini". Prato 2001.
11. E. Hartel. Bergen op Zoom. Proeve van
een sociaal-geografische stadsanalyse.
Terborg 1961, p. 45.
12. Slootmans, Paas- en Koudemarkten.
deel 1, p. 305; Weyts, p. 76.
13. HCM, £4, inv.nr. 5040; protocol van
opdrachten, akten van overdracht van
onroerend goed 1465-1477, fol. 213.
14. Slootmans, Paas- en Koudemarkten,
deel 1, p. 305-310.
15. HCM, £4, inv.nr. 3171 d.d. 18 oktober
1480.
16. "een huus ende erve metten hove,
gronde ende alle der toebehoirten ge-
staen ende gelegen in de Ingelsche
strate": HCM, £4, inv.nr. 5041: protocol
van opdrachten 1493-1506, 25 februari
1502.
17. Slootmans, Paas- en Koudemarkten,
deel I. p. 311-317.
18. Ibidem, p. 336-344.
19. Tijdens de eerste helft van de vijftiende
eeuw werd herberg 'l Peerdeken ge
bruikt door kooplieden die in gijzeling
werden genomen vanwege wanbe
taling. Tegen betaling van een vergoe
ding aan de gevangenbewaarder van de
Lieve Vrouwepoort hoefden zij dan
niet in de gevangenpoort te verblijven,
maar konden zij hun gijzeling uitzitten
in 't Peerdeken.
20. HCM. SA, inv.nr. 5179: protocol van
rentebrieven en recognitiën 1533-1534,
fol. 97 d.d. 25 februari 1534; Sloot
mans. Paas- en Koudemarkten, deel 1,
p. 318-324.
21. WA van Ham, Stedelijke Archieven. Ar
chief van de secretarie 1397-1810. Bergen
op Zoom 2000 p. 335.
22. Over de periode 1397-1447 zijn deze
akten van opdracht te vinden in het
stadsregister HCM, SA inv.nr. 1. De ak
ten over de periode 1433-1808 zijn te
vinden in de serie protocollen van op
drachten, HCM, £4 inv.nrs. 5039-5103.
23. Slootmans, Paas- en Koudemarkten,
deel 3, p. 1296-1312.
24. Y.E. Kortlever, "Den Zwerten Pot in
opspraak", in: De Waterschans, jrg. 30
(2000) nr. 1. Het geschil speelde tussen
1516 en 1534.
25. Slootmans, Paas- en Koudemarkten,
deel 1, p. 345-349, Slootmans geeft een
korte weergave van de huur- en koop
overeenkomsten op p. 353-384.
26. Lijnwaad (linnen) was het belangrijkste
exportproduct van Brabant en werd
vooral geëxporteerd naar Engeland.
Brabant leverde 50% van de gehele ex
port van linnen vanuit de Nederlanden
naar Engeland tijdens de Bourgondi
sche periode.
27. Maelgerie (maillerie) waren voorwer
pen van metaal. Verdam Middel-Ne
derlands woordenboekgeeft de woor
den maelderie en maelgerie dezelfde
betekenis.
28. C.C.M. De Mooij, Geloof kan Bergen
verzetten. Reformatie en katholieke her
leving te Bergen op Zoom, 1577-1795.
Hilversum 1998, p. 370-373. Resoluties
van de magistraat HCM, £4 inv.nr. 36:
16-4-1595, inv.nr. 37: 13-4-1598 en
inv.nr. 41: 8-5-1639. Opvallend is dat
deze resoluties worden vastgesteld
rond de Paasmarkt. Deze markt was in
middels belangrijker dan de Koude-
markt.
Markiezenhof.