WWW
l
HEt NlEUpE P!Er[K
Cf
De Waterschans nr. 3-2005
De W/
U
J1
nam daardoor af. Lag het in 1920
gemiddeld op iets meer dan vijf li
ter per Nederlander, in 1928 was
dat geen twee liter meer. De
drankbestrijding, o.a. Sobriëtas,
timmerde flink aan de weg. De
Verenigde Staten van Amerika en
Zweden werden zelfs helemaal
drooggelegd. Eerstgenoemd land
betaalde daar een zware tol aan,
want de gangsters beleefden met
hun clandestiene stokerijen gou
den jaren. Compensatie vonden
de alcoholfabrieken doordat men
hun product ook ging gebruiken
voor autoradiatoren, kooktoestel-
len en als motorbrandstof. Vooral
het laatste trok de aandacht door
de snelle groei van het aantal au
to's. In 1919 reden er in Nederland
6.000, in 1925 reeds 35.000.
In 1923 nam de ZNSF een distil
leerderij over. Ondanks de afne
mende alcoholconsumptie
groeide in die jaren de vraag naar
melassealcohol en moest de
ZNSF haar capaciteit opvoeren
met maar liefst veertig procent.
Op 24 oktober 1929, 'black Thurs
day', brak de wereldcrisis uit. Het
duurde even voordat Nederland
het goed merkte, maar twee jaar
later sloeg de malaise ook hier
hard toe. Meer dan 17 van de
beroepsbevolking zat zonder werk.
Ook de ZNSF zette minder af,
maar wist toch de productie rede
lijk op peil te houden. Na de de
valuatie van de gulden in 1936
trad er zelfs een lichte verbetering
op.
In de Tweede Wereldoorlog nam
de overheid net als in de Eerste
Wereldoorlog de leiding over de
economie in eigen hand. Die over
heid bestond na 14 mei 1940
vooral uit Duitsers en dat maakte
wel enig verschil. De bezetters
hadden heel andere belangen op
het oog dan de Nederlandse rege
ring. De alcoholbereiding daalde
snel en in september 1944 viel de
fabriek zelfs helemaal stil. De
voorraden verdwenen naar het
oosten, maar de fabriek kwam vrij
wel onbeschadigd uit de strijd. In
maart 1945 draaiden de machines
weer. In 1946 nam de heer dr.
M.P.J.M.Jansen (1946-1971) als di
recteur de plaats in van A.G.J. de
Vries en met hem brak er voor de
ZNSF weer een nieuw tijdperk
Literatuurlijst bij de
GESCHIEDENIS VAN BERGEN OP ZOOM XXV
deel 1
Als aanvulling bij de litaratuuropgave na hoofdstuk XXIV noem ik
nog de volgende geraadpleegde boeken en artikelen:
Over de infrastructuur Marius Broos: Het Stationsgebouw van Bergen
op Zoom 1863-1970, in De Waterschans 2000, nr. 4, p. 177-181.
Over de crisis: Jan Beishuizen en Evert Werkman: De magere jaren.
Nederland in de crisistijd 1929-1939. Alphen aan den Rijn 1980.
Over de Belgische vluchtelingen van 1914: G.G.A. Daalmans: Een Bel
gisch dorp in een Brabantse stad. Het leven van de Belgische vluchtelin
gen in de vluchtoorden van Bergen op Zoom 1914-1919. Bergen op
Zoom 1999.
Over de ZNMSF: Bram Bouwens: Alcohol in beweging. Nedalco hon
derdjaar. Den Haag 1999.
1 1 6
WARD WARMOESKERKEN
Joris
Op de Parade achter de Sint-Gertrudiskerk wordt op
dit moment hard gewerkt aan een groot bouwpro
ject: het Paradeplan. Exact vijf eeuwen geleden
werd op diezelfde plek misschien wel harder gewerkt
nog groter bouwproject: het
aan een misschien
Nieuwe Werck,
O
1 1 7
A.G.J. de Vries, tweede directeur van de ZNMSF, 1921-1946. Hij leidde het bedrijf'in
de goede jaren 1921-1929, maar ook tijdens de crisis en de oorlogsjaren 1929-1946.
(Uit: Bram Bouwens, a.w. p. 50).
-2005
I)
Bergen op Zoom, 17 september 1525
Gegroet loannis,
Toen ik gisteren laat in de aVond langs het stadhuis liep, zag ik dat er een nieuwe aankondiging aangeplakt Was.
Door het schaarse licht Pan mijn lantaarn kon ik nauwelijks lezen Wat er met de schone letters geschreven Was.
Maar na een tijdje begreep ik Wat er stond: oVer twee Weken Vindt er Weer een loterij plaats op de Grote Markt.
Volgens mij ten bate Van het Nieuwe Werck. De prijzen die erbij getekend Waren liegen er niet om!
Eigenlijk heb ik geen rooie rotcent om mee te doen met die loterij, maar mij houden ze niet tegen. Ik haat het
geld Wet ergens Vandaan! Je gaat toch zeker We! meel At Was het alleen maar om te gaan kijken op de Grote
Markt naar alle opwinding en drukte. Weet je nog dat We er de Vorige keer naar toe gingen, ik geloof een jaar
of zeven geleden. Als tWee schooiertjes Van nog geen elf jaar stonden jij en ik Vooraan om te kijken naar at het
blinkende zilver op het schavot midden op de Markt. En Wat een gejuich en gejoel om ons heen. ledereen schreeuwde
door elkaar! Ik zie nu al uit naar die loterij. Ik durf Wel een gokje te Wagen! Jij toch ook Wet, loannis? Ga in
ieder geVal maar eens snel kijken naar de prijzen op de aankondiging: die zijn een gokje meer dan Waard!
Alle goeds en goede gezondheid Voor jou en je moeder.
500 jhrr geleeen;
Het Nieuwe Werck is de uitbrei
ding van de Sint-Gertrudiskerk in
de zestiende eeuw, Maar voor
dat begonnen kon worden met
het nieuwe werk, moest het
oude werk natuurlijk voltooid zijn.
Daarom eerst een korte bouwge
schiedenis van de Sint-Gertrudi-
kerk tot de zestiende eeuw.
Figuur 1: vermoedelijke plattegrond van de
kerk in de 14e eeuw. Getekend door Ward
Warmoeskerken naar een schets uit Bergen
op Zoom, een stad als een huis.
Het oudste nog bestaande ge
deelte van de kerk is de toren, de
Peperbus, die gebouwd is rond
1370. Tegen de toren stond ver
moedelijk een laag kerkgebouw
bestaande uit een middenschip
met twee zijbeuken, een dwars-
schip en een koor figuur Voor
dat deze kerk gebouwd werd
stond er op deze plaats waar
schijnlijk een ander, kleiner kerkje.
Aan het begin van de vijftiende
eeuw wordt de kerk uitgebreid
met schipkapellen. De zijbeuken
worden doorgetrokken in de rich
ting van de Grote Markt, waar
door de toren als het ware inge
bouwd wordt figuur 2).
Si.
ir
