A
I
III!
II I I I I
.1 I I I
Ho
1
_nn_
_nn_
-uir-
119
WHrEtHHL
In 1442 wordt de Sint-Gertrudis-
kerk door de paus verheven tot
kapittelkerk. Een kapittel is een
groep van geestelijken, die da
gelijks in het koor gebeden
moesten zingen, Door de komst
van deze geestelijken is een uit
breiding van de kerk nodig. Dat
komt heer Jan II van Glymes
'Metten Lippen' goed uit: hij
wilde de kerk verfraaien en uit
breiden, mede omdat de heren
van Bergen op Zoom er een ei
gen bidplaats en grafkelder had
den. Het ontwerp voor de uitbrei
ding wordt in 1443 geleverd door
Evert Spoorwater uit Antwerpen.
Een jaar later breekt een grote
stadsbrand uit. Het kerkgebouw
liep grote schade op en moest
herbouwd worden. Dit gebeurt
onder leiding van 'der kercken
wercmeester' Spoorwater, die de
kerk herbouwt volgens de oude
plattegrond: een driebeukig mid
denschip met schipkapellen en
een dwarsschip. Het koor wordt
uitgebreid met een kooromgang
en kapellen figuur 3). In 1470 is
het werk voltooid en wordt de
kerk ingewijd door de bisschop
van Luik.
Het oude werk is klaar, dus kan
begonnen worden aan het
Nieuwe Werck. De kerk van
Spoorwater bleek namelijk al snel
te klein te zijn, Tijdens kerkelijke
feesten en tijdens de drukbe
zochte jaarmarkten van Bergen
op Zoom, die een aantal weken
duurden en waarbij de kerk een
centrale plaats innam, zat het
gebouw bomvol. De heren van
Bergen op Zoom, het stadsbe-
O O o O
o o o O
Figuur 2: uitbreiding van de kerk aan het begin van de 15e eeuw. Getekend door Ward War-
moeskerken naar een schets uit Bergen op Zoom, een stad als een huis.
stuur en het kapittel wilden
daarom de kerk uitbreiden. In
1489 wordt aan Anthonis Kelder
mans, de opvolger van de inmid
dels overleden Spoorwater, op
dracht gegeven een ontwerp te
maken voor een nieuw gebouw:
het Nieuwe Werck.
De kerk moest volgens het ont
werp van Keldermans uitgebreid
worden naar het oosten, Achter
het bestaande koor zou een
tweede, groter dwarsschip ver
schijnen met twee zijbeuken.
Achter dit enorme dwarsschip
moest een tweede koor komen
met een kooromgang. Op die
manier ontstond als grondplan
een nieuw en groter Latijns kruis
figuur 4). Het bestaande mid
denschip zou eveneens onder
handen genomen worden: de
zijbeuken en schipkapellen had
den niet de juiste verhoudingen.
-\ojU"U~
Figuur 3: herbouw van de kerk tussen 1444 en 1470 door Evert Spoorwater. Getekend door
Ward Warmoeskerken naar schetsen uit Bergen op Zoom, een stad als een huis.
In 1505, dit jaar precies 500 jaar
geleden, begint de uitvoering
van het ontwerp van Kelder
mans, Dit blijkt uit de kerkreke
ning van dat jaar, waarin metsel
en timmerwerkzaamheden ver
meld worden. De bouw is begon
nen.
Tussen 1505 en 1526 wordt het
driebeukige dwarsschip ge
bouwd en tussen 1539 en 1563
een Sacramentskapel, die te
vens dienst zal doen als grafka
pel voor de markiezen van Ber
gen op Zoom. Deze gehele pe
riode wordt er ook gewerkt aan
het grote koor en de koorom
gang. In de oude kooromgang
moesten enkele kapellen wor
den afgebroken, omdat het
nieuwe dwarsschip deels door
die kooromgang loopt. Tijdens
de bouwwerkzaamheden gaan
de erediensten in de kerk ge
woon door.
De bouw van het Nieuwe Werck
komt meerdere malen stil te lig
gen door geldgebrek. Alle po
gingen om aan geld te komen
liepen uit op niets. Uiteindelijk
moesten de werkzaamheden in
1563 definitief gestaakt worden,
De Sacramentskapel van de
Markiezen is af, maar de rest van
het Nieuwe Werck rijst onvoltooid
boven de veelal houten huisjes
van de stad uit. De hoge goti
sche muren van het koor en het
driebeukige dwarsschip zijn voor
zien van een spits puntdak. De
gevels aan de kopse kanten van
het dwarsschip hadden hoge
vensters met daaronder een be-
Afbeelding B: een schets van het zijaan
zicht van de Sint-Gertrudiskerk in de hui
dige situatie. Getekend door Ward War
moeskerken.
PJRrEiHHL
Afbeelding A: poging tot reconstructie van
de Sint-Gertrudiskerk waarbij het Nieuwe
Werck bewaard zou zijn gebleven. Gete
kend door Ward Warmoeskerken.
De laatste jaren van de zeven
tiende eeuw vormen het defini
tieve einde van het Nieuwe
Werck. In 1698 wordt het restant
van muren en pilaren verkocht
aan de Raad van State ten be
hoeve van de nieuwe vesting
werken van Menno van Coe-
hoorn. Van 1699 tot 1700 wordt
het bouwwerk tot de grond toe
gesloopt. Achter de Sint-Gertru
diskerk ontond op die manier
een open plein, dat lange tijd
dienst deed als paradeplaats
voor het garnizoen en daarom
de naam Parade kreeg. Momen
teel wordt op die plek opnieuw
hard gewerkt aan een groot
bouwproject,
Na de beeldenstorm in 1580,
waarbij veel vernield werd,
kwam de Sint Gertrudiskerk in
handen van de hervormden. De
katholieken moesten uitwijken
naar andere kerken en kapellen
in de stad. De hervormden ge
bruikten voor hun eredienst al
leen de oude kerk. Het Nieuwe
Werck bleef ongebruikt achter
en werd in de loop van de ze
ventiende eeuw beetje bij
beetje afgebroken: stenen wer
den er uit gesloopt om gebruikt
Afbeelding C: een blik op de Huijbergsestraat met op de achtergrond duidelijk zichtbaar de
ruïnes van het Nieuwe Werck. Tekening in kleur door Bernardus Klotz, 1671. Collectie His
torisch Centrum Het Markiezenhof (HCM).
Figuur 4: geplande uitbreiding van de kerk met het Nieuwe Werck van Keldermans in de 16e
eeuw. De aanbouw stond niet haaks op de kerk van Spoorwater, vandaar de wat vreemde
schuine lijnen. Getekend door Ward Warmoeskerken naar een schets uit Bergen op Zoom,
een stad als een huis.
scheiden ingang, Op de hoek
van de gevel aan de kant van
de Kerkstraat stond een flinke
traptoren. Het geheel moet er in
drukwekkend hebben uitgezien.
Het dak van het oude kerkge
bouw reikte al tot de balustrade
van de toren; het dak van het
Nieuwe Werck kwam daar nog
enkele meters bovenuit! Om een
idee te krijgen van de kolossale
indruk die het Nieuwe Werck
vandaag de dag op ons zou ma
ken in vergelijking tot het huidige
kerkgebouw zijn beide situaties
geschetst afbeelding A en B).
te worden bij het herstellen van
de oude kerk en bij de bouw van
nieuwe stadspoorten. In 1607 be
sluit men het dak van het Nieuwe
Werck te halen waardoor de
hoge muren een indrukwek
kende ruïne vormden, hoog bo
ven de stad afbeelding C),
