ce gotiek en het
LatijnSe KruiS
En EE plNNENEE NUMMERS zijn...
r\
Ga
S kijken!
- n \^X'f'EL? b*#
p
e-,
1
S
v*
MÊM zA
Voor een bouwproject als het Nieuwe Werck is veel
geld nodig. Bouwmaterialen en het vervoer ervan
moeten betaald worden, maar ook timmerlieden,
metselaars, steenhouwers, glazenmakers en schil
ders. Wat te denken van de beloning van de bouw
meester. En dan hebben we het nog niet eens over
de aankoop en de afbraak van woningen op het
bouwterrein. Waar halen ze al dat geld toch van
daan...?
1 2 O
rv \v>
-c-cp
M I,
C2
T7
p^ flCs-iX rw JfórXXf*- (Vil? o»4
A (xy~~o* A Vpy
■H'
*r
Qx>
Oa
(2-8?
"Voert laet die raet weten dat bynnen der stede van Bergen op ten Zoomtot den heiligher kerken behoef, wesen
sal eene loterye, daer nyet alleene veel oflaten, maer oock veel costelycke prijsen te winnen sellen wesen, na
uutwysinge der cedulen, die men daen'an voor der kercken, onsen stathuys ende poerten uuthangen ende eleven
sal."
aankondiging van een loterij in Bergen op Zoom, gehouden in 1518.
Als je in de Sint-Gertrudiskerk rondloopt (en als je dat
nog nooit gedaan hebt, moetje dat beslist een keer
doen!) dan zul je zien, dat achter het koor een en an
der bouwkundig niet helemaal in orde is. Verschil
lende pijlers en bogen lopen onlogisch in elkaar over.
Pijlers stoppen halverwege, bogen beginnen plotse
ling uit het niets. Dit zijn de overblijfselen van wat het
Nieuwe Werck had moeten worden.
1 21
HrPtR L
De Sint-Gertrudiskerk is een laat
gotische kerk. De gotiek is een
stijl in de architectuur, schilder
en beeldhouwkunst van onge
veer 1100 tot 1500. In de archi
tectuur ligt de nadruk op verti
cale lijnen: kerken worden
steeds meer in de hoogte ge
bouwd. De kerkgebouwen moe
ten de indruk wekken licht te
zijn. De muren zijn vrij dun en de
druk wordt opgevangen door
steunberen. Hoge glas-in-lood
ramen met spitsbogen laten een
grote hoeveelheid licht binnen
in de gotische kerken.
Tijdens de gotiek worden kerken
gebouwd volgens een grond
plan in de vorm van een Latijns
Kruis: t. De staande balk van het
kruis wordt gevormd door het
middenschip en het koor, de lig
gende balk door het dwars-
schip. Het kruispunt van de twee
lijnen noemt men de viering. Het
middenschip is de plaats waar
de parochianen plaatsnemen
tijdens een eredienst en is vaak
opgedeeld in meerdere beu
ken. De schipkapellen bevinden
zich aan de lange zijden van de
buitenste beuken. Het koor,
waar zich het hoogaltaar be
vindt en waar de geestelijken
de mis opdragen, is meestal om
geven door een kooromgang
met omliggende kapellen.
In de eerste plaats betaalden
de burgers van Bergen op Zoom
het Nieuwe Werck zelf: het over
schot van de accijnzen (belas
ting) op bier, wijn, tarwe en
brood ging naar het bouwpro
ject, Bij dreigend geldtekort - en
dat was nogal eens het geval bij
het Nieuwe Werck - werden de
accijnzen verhoogd, waardoor
de inkomsten stegen.
Behalve inkomsten door belas
ting, hielp ook de geestelijkheid
een handje mee. Vanaf de
preekstoel werd nogal eens een
beroep gedaan op de pa
rochianen om een aardige duit
in het offerblok te doneren. Ook
organiseerde de pastoor nogal
eens een huis-aan-huis collecte.
Hulp in de bouw werd door de
kerk gestimuleerd door het ver
lenen van aflaten (een soort be
wijs van goed gedrag waarmee
je eerder verzekerd bent van
een plaats in de hemel).
De meest in het oog springende
manier om geld in te zamelen
was het houden van een loterij,
afbeelding D) Al in de 15e
eeuw werden er in de Nederlan
den loterijen georganiseerd
door steden om hun kas te spek
ken of de bouw van vestingwer
ken, stadspoorten en later ook
kerken te bekostigen. Voor de
bouw van het Nieuwe Werck is in
Bergen op Zoom in de zestiende
eeuw viermaal een dergelijke
loterij gehouden. De prijzen die
verloot werden waren meestal
juwelen, zilverwerk, bokalen, va
zen, kannen, schalen en lepels.
Bij een van de loterijen werden
zelfs aflafen verloot!
Voordat de loterij gehouden
werd, werden aan de kerk, het
stadhuis en aan de stadspoor
ten grote kaarten opgehangen
waarop de loterij aangekondigd
werd. Op de gekalligrafeerde
kaarfen stonden het doel en de
voorwaarden van de loterij uit
gelegd en in tekeningen wer
den de prijzen afgebeeld. Ook
kan er een tekening op hebben
gestaan van het Nieuwe Werck
zoals dat er met de opbrengst
van de loterij uit zou komen te
zien,
De te winnen prijzen werden
vooraf openbaar tentoonge
steld op een schavot of in een
kast, Soms was die prijzenkast
aan de binnenzijde zwart ge
verfd, zodat het zilverwerk beter
uitkwam, Wanneer je wilde deel
nemen aan een loterij, dan
moest je inleggen met een ge
sloten briefje, waarop je je
naam geschreven had en een
PHrEtRHL
fir
-üzA.
CWCi-i
fu-Zf^r
yt'-jr 'J
frT. - T "T y
trxZl* /-«' Av
A- "/Jt-v
O'
fr
Afbeelding D: verzoekschrift van de kerkmeesters van de Grote Kerk en van de regeerders
van het Sint-Elisabethsgasthuis aan keizer Karei V om een loterij te mogen houden. Met
(gunstige) beschikking in de marge, 1522. HCM, Archief stadssecretarie 1397-1810, inv.nr.
SA3350.
tweeregelig versje. Dit werd ver
volgens opgenomen in een re
gister, waarbij ook vermeld werd
hoeveel loten er gekocht wa
ren, De briefjes werden opge
rold en bij de loterij goed door
elkaar geschud op een kleed en
vervolgens in een grote mand
geworpen. De prijzen waren ook
allemaal afzonderlijk op een
kaartje vermeld en zaten in een
andere mand. Bij de trekking
werd uit beide manden een
briefje getrokken. De combina
ties van prijzen en winnaars wer
den tijdens de loterij op perka
ment genoteerd.
Helaas is er niets bekend over
de omvang van de loterijen in
Bergen op Zoom, noch over de
opbrengst ervan voor het
Nieuwe Werck.
Na het verval van het Nieuwe
Werck in de loop van de zeven
tiende eeuw, was er één onder
deel van het bouwwerk ge
spaard gebleven: de eerste zij
beuk van het nieuwe dwars-
schip, oftewel het huidige
tweede dwarsschip figuur 5). Als
je vanuit de Kerkstraat op de kerk
afloopt, dan kun je het gebouw
betreden via de deur in het oude
dwarsschip. Rechts van dit
dwarsschip zie je een grote uit
bouw met op de grond een aan
tal brokstukken van het Nieuwe
Werck. Deze uitbouw was de eer
ste beuk van het nieuwe dwars
schip van de kerk. Vanaf de
voormalige Parade aan de ach
terzijde van de kerk, heb je een
mooi zicht op deze zijbeuk. De
bakstenen muren waren er oor
spronkelijk niet: je kijkt hier als het
ware naar de bogen van het
nieuwe dwarsschip, In het mid
den van deze achtergevel, waar
de muur iets naar voren komt, zie
je duidelijk de twee kolossale pij
lers van de nieuwe viering. Aan
beide uiteinden van de achter
gevel staat nog een klein stukje
overeind van de gevel van de
middenbeuk van het dwarsschip.
Het huidige tweede dwarsschip
is aan de binnenkant een won
derlijk geheel van bogen en pij-
