De Waterschans nr. 3-2005
voor de hand om de kinderen, de
allerzwaksten in de maatschappij,
't eerst te beschermen. In 1874
nam het parlement het 'Kinder
wetje Van Houten' aan. Dat ver
bood om kinderen beneden de
twaalf jaar te laten werken in fa
brieken, mijnen en andere werk
plaatsen. Een uitzondering werd
gemaakt voor hulp in de huishou
ding en op het land. Omdat de wet
vergat om arbeidsinspectie in te
voeren, kwam er van de naleving
weinig terecht. De Arbeidswet van
de katholiek Ruys de Beeren-
brouck (1889) maakte dat verzuim
goed en beschermde tevens de
vrouwen en ook de kinderen tus
sen 12 en 16 jaar. In 1900 voerde
het kabinet Pierson-Goeman Bor-
gesius (1897-1901) een aantal so
ciale wetten in. We noemen de
Leerplichtwet, de Ongevallenwet,
de Mijnwet, de Gezondheidswet,
de Woningwet en de invoering van
de 11-urige werkdag (spoorwegen
10 uur). Van latere datum zijn bij
voorbeeld de Invaliditeitswet, de
Ouderdomswet, de Arbeidsge-
schillenwet en de Ziektewet. Dat
alles is niet vanzelf gegaan. De op
komst van het socialisme en van
de vakbonden stimuleerde de so
ciale wetgeving. Het jaar 1886 staat
te boek als een jaar van onrust en
stakingen. Bekend is ook de
spoorwegstaking van 1903. Het mi
nisterie Kuyper vaardigde daarna
een wet uit die ambtenaren ver
bood om te staken, de zoge
naamde 'worgwet'. Ook het spoor
wegpersoneel en de leraren vielen
daaronder. Als reactie proclameer
den de socialisten een algemene
staking met de leuze: 'Heel het ra
derwerk staat stil, als Uw machtige
arm het wil'. De staking was echter
verre van algemeen en haalde
niets uit.
Twee heel andere feiten uit die da
gen waarvan de nasleep nog altijd
merkbaar is, zijn de volgende: in
1889 werd de Nederlandse Voet
balbond opgericht en in 1896 reed
een zekere notaris Bacx als eerste
in Nederland met een eigen auto
rond.
3. De internationale politiek
De periode 1870-1914 wordt wel
getypeerd als het tijdvak van de ge
wapende vrede. In 1870-1871 was
de Frans-Duitse Oorlog die tot
verbazing van velen tot een snelle
Proclamatie van het Duitse keizerrijk in de Spiegelzaal van Versailles op 18 januari
1871. Op het podium in het midden Wilhelm I von Hohenzollern, koning van
Pruisen en keizer van Duitsland tot zijn dood in 1888. Vóór hem in een wit uniform
rijkskanselier Otto von Bismarck.
(Uit: Herbert Jahnkuhn e.a.: Deutsche Geschichte in Bildern, Wiesbaden 1981,
Tafel 353).
overwinning voor Duitsland leid
de. Frankrijk kreeg een oorlogs
schatting opgelegd van vijfmiljard
francs en moest Elzas-Lotharingen
afstaan aan Duitsland. Vooral dat
laatste deed de Fransen uitzien
naar revanche en zou een van de
oorzaken worden van het uitbre
ken van de Eerste Wereldoorlog.
Een ander gevolg van de Frans-
Duitse Oorlog was de geboorte
van de Derde Republiek (1870-
1940). Kiezer Napoleon III kreeg
de schuld van de nederlaag en
werd afgezet.
De zege schonk de Duitsers de zo
vurig begeerde eenheid. In de
Spiegelzaal van Versailles werd op
18 januari 1871 het Duitse keizer
rijk uitgeroepen, later wel ge
noemd 'das Zweite Reich' (1871-
1918). Koning Wilhelm van Prui
sen promoveerde tot keizer Wil
helm 1 van Duitsland en bonds
kanselier Otto von Bismarck werd
rijkskanselier eerste minister).
Hij was de man die de Duitse een
heid tot stand had gebracht.
Wat daarop volgde was een tijd vol
spanning, niet alleen tussen
Frankrijk, dat uit was op revanche,
en Duitsland, maar ook tussen
Frankrijk en Engeland die elkaar
dwars zaten in hun jacht op kolo
niën en tussen Oostenrijk en Rus
land die allebei streefden naar
meer invloed op de Balkan. Enge
land en Duitsland waren al in een
economische strijd verwikkeld,
omdat het éne Duitsland de op
komst van de grootindustrie met
name in het Ruhrgebied stimu
leerde en dus een concurrent van
Engeland werd.. Daar kwam bij
dat keizer Wilhelm II wereldpoli
tiek wilde voeren. Hij wilde ook
koloniën hebben en begon zijn
vloot te versterken. Daarmee be
dreigde hij de hegemonie van En
geland op zee. Overal gistte het in
Europa. De grote landen zochten
naar bondgenoten. Rond 1910
stond de Driebond (Duitsland,
Oostenrijk-Hongarije en Italië) te
genover de Triple Alliantie (Frank
rijk, Rusland en Engeland). Klei
nere landen zoals Zwitserland,
Nederland en België kozen voor
108
De Waterschans nr. 3-2005
Tentenkamp met Belgische vluchtelingen op Kijk in de Pot. Herinnering aan den Europeeschen oorlog, Oct. 1914' staat er op het
bordje. (Uit: Willem van HamICees Vanwesenbeeck: Bergen op Zoom verleden tijd, Rijswijk 1983, p. 93).
de neutraliteit. België voelde zich
vrij veilig, want in 1839 hadden
alle grote mogendheden de neu
traliteit van België gegarandeerd.
Nederland had dat gevoel in min
dere mate. Na de zege van Duits
land in de oorlog van 1870-1871
waren heel wat Nederlanders bang
dat Duitsland hun staat zou inpal
men. Gelukkig was Von Bismarck
een staatsman die zich door zijn
successen niet liet verblinden.
Toen hij zijn tweevoudig doel had
bereikt, namelijk één Duitse staat
(zij hel dan zonder Oostenrijk) re
aliseren en die ene staat de hege
monie bezorgen op het Europese
continent, richtte hij zijn buiten
landse politiek helemaal op het
behoud van die gunstige situatie.
Zolang keizer Wilhelm I leefde,
was dat geen probleem, maar toen
die in 1888 overleed, volgde al
gauw diens kleinzoon Wilhelm II
op. De jonge vorst wilde meer dan
zijn rijkskanselier en zo kreeg Bis
marck ontslag. Engeland en
Frankrijk zochten steun bij elkaar
en losten daarvoor hun onderlinge
koloniale problemen in goed over
leg op. Parijs vond verder steun bij
Rusland. Zo stond Frankrijk niet
langer alleen. Wilhelm II had het
kunstige diplomatieke web van
Bismarck uiteengescheurd. Wat
Bismarck steeds met succes had
nagestreefd, namelijk voorkomen
dat Duitsland ooit een tweefron-
tenoorlog zou moeten voeren, dat
risico was door het verbond
Frankrijk-Rusland ineens levens
groot aanwezig. De spanning nam
toe en alle landen wapenden zich
om de vrede te handhaven, in
dachtig het woord van de Romei
nen: 'Als je vrede wilt, maak je dan
klaar voor de oorlog'. Ook Neder
land verbeterde zijn leger. Dat was
het werk van Hendrik Colijn
(1869-1944), minister van oorlog
van 1911 tot 1913.
4. Bergen op Zoom en de Eerste
Wereldoorlog
De spanningen op het politieke
vlak kwamen in de zomer van 1914
tot een uitbarsting. Het wachten
was op een lont in het kruitvat.
Daarvoor zorgde een Servische
student. Hij vermoordde op 28
juni 1914 Frans Ferdinand, kroon
prins van Oostenrijk-Hongarije, in
Serajewo. Oostenrijk verklaarde
Servië de oorlog, waarop Rusland
zijn leger mobiliseerde. Duitsland
eiste van Rusland dat het zou de
mobiliseren. Rusland weigerde en
raakte zo in oorlog met Duitsland
en Oostenrijk-Hongarije. Daarop
eiste Duitsland van Frankrijk dat
het neutraal zou blijven. Parijs
weigerde en kreeg daardoor ook
een oorlogsverklaring vanuit Ber
lijn. Het volgend ultimatum vanuit
Berlijn ging naar Brussel. Duits
land eiste van België vrije door
tocht. Dat was een grove schen
ding van de Belgische neutraliteit.
De Belgische regering protes
teerde fel, maar de Duitse regering
liet zich aan haar verdragen niets
gelegen liggen. Nederland bleef
buiten de oorlog. Voor Engeland
was de inval in België de reden
om Frankrijk en Rusland te hulp
te komen. Italië keek de kat uit de
boom en besloot pas in 1916 om
toch maar mee te gaan doen, maar
dan wel aan de kant van de geal-
109
