De Waterschans nr. 4-2005
De Lourdeskerk van de wijk 't Fort. De parochie kerkte van 1918 tot 1928 in het
gebouw links, later gebruikt als patronaat en wijkhuis. De definitieve kerk kwam
klaar in 1928 en is ontworpen door Joseph en Pierre Cuypers. De foto is van
omstreeks 1930. (Uit: Willem van Ham-Cees Vanwesenbeeck: Bergen op Zoom
verleden tijd., p. 81)
men en kaarsen mee, maar dan
voor het Heilig-Hartbeeld. Kerk
en school werkten nauw samen.
Vanouds kenden de katholieken
de pelgrimstochten naar Compos-
tella (in Spanje), Rome en het
Heilig Land. Voor de meesten wa
ren die plaatsen onbereikbaar.
Meer belangstelling hadden de
Bergse katholieken voor Kevelaar
in Duitsland, voor Berendrecht,
Gaverland en Hoogstraten in Bel
gië en voor Brielle, Dorst, Ulico-
ten en Lepelstraat in eigen land.
Voor elk van deze plaatsen was er
wel een aparte broederschap, die
voor de organisatie zorgde. De
broederschap voor St.-Antonius
(Lepelstraat) is pas in de twintig
ste eeuw opgericht; de andere zijn
van voor die tijd. Bergen op Zoom
kende vóór 1580 de Heilige Kruis
Ommegang. Die trok elk jaar in
de Paastijd door de Bergse straten
tot het gereformeerde stadsbe
stuur daar in 1580 een eind aan
maakte. In 1945 is die traditie
enigszins hersteld door de Maria-
ommegang. Die wordt elk jaar ge
houden om Maria te bedanken
voor haar bescherming van de
stad tijdens de Tweede Wereldoor
log. Kapelaan Ooyens had in 1942
beloofd dat Bergen op Zoom ter
ere van haar een processie zou or
ganiseren als de stad gespaard
bleef.
Niet alleen de katholieken bouw
den nieuwe kerken in de eerste
helft van de twintigste eeuw. Ook
de protestanten waren actief in
deze. In 1834 had in Nederland
de 'Afscheiding' plaats. Een groep
calvinisten maakte zich los van de
hervormde kerk, omdat ze terug
wilde naar de kerkorde van de Sy
node van Dordt. In haar visie was
de officiële kerk onder invloed
van de ideeën van de Franse Re
volutie en door de invloed van ko
ning Willem I op kerkelijk terrein
te ver afgedwaald van de kerk van
Calvijn. Ze gingen een zeer moei
lijke tijd tegemoet. In 1886 verliet
dominee Abraham Kuyper de her
vormde kerk en met zijn volgelin
gen sloot hij zich aan bij de afge
scheidenen van 1834. Sinds 1892
vormen zij samen de Gerefor
meerde Kerken van Nederland.
Op vele plaatsen in het land ver
rezen er naast de oude hervormde
kerken, gereformeerde gebedshui
zen, ook in Bergen op Zoom.
Daar kwamen de gereformeerden
aanvankelijk bijeen in een klein
gebouw Moeregrebstraat 72, be
kend als de 'kerk aan het Ach
terom'. In de jaren twintig groeide
de gemeente sterk in aantal. Voor
een deel was dat toe te schrijven
aan de komst van de Zeeuwse,
protestantse, psychiatrische in
richting Vrederust. Veel perso
neelsleden vestigden zich in de
nabijheid van deze stichting. Do
minee Willem le Cointre van 'de
Achterom' kwam met plannen
voor een nieuw kerkgebouw en
genoot daarbij de steun van velen.
Ook het stadsbestuur liet zich van
zijn beste kant zien door de be
nodigde bouwgrond aan het Bol
werk, toen nog Oosterboulevard
geheten, voor een vriendenprijs
over te dragen. Architect B.T.
Boeyinga uit Amsterdam maakte
de tekeningen, geïnspireerd dooi
de principes van de Amsterdamse
School. Op tweede kerstdag 1928
kon de nieuwe kerk officieel in
gebruik worden genomen. On
langs is het gebouw, nu genaamd
Ontmoetingskerk, geheel geres
taureerd.
In 1939 kon ook de lutherse kerk
een nieuw bedehuis betrekken in
de Faurestraat, gebouwd door de
Bergse architect F.J. Rampart.
16. School en carnaval vóór 1950
Een feest waarvan de wortels ver
in het verleden liggen, is het car
naval, in Bergen op Zoom bekend
als Vastenavondviering. Is die ont
staan als een kerstening van de
heidense lentefeesten? Een feit is,
dat er in de Middeleeuwen de
laatste drie dagen vóór de veertig-
daagse vastentijd (veertig dagen
vóór Pasen) flink werd gefeest.
Natuurlijk lag het accent op eten
en drinken, maar daarnaast boden
die dagen gelegenheid om als het
ware de wereld eens op zijn kop te
zetten. Kluchten en optochten
leenden zich uitstekend om met
veel serieuze en zelfs heilige za
ken de draak te steken. Het optre
den van narren deed dat al even
zeer. Het Bergse rederijkersgilde
'De Vreugdenblomme', nam er
enthousiast aan deel. Ook in de
Heilige Kruisommegang treft men
elementen aan die aan de vasten
avondviering doen denken.
Calvijn veroordeelde uitspattin
gen als carnaval en kermis. Ook
de hervormde kerkenraad was te-
f
1 6 O
De Waterschans nr. 4-2005
gen die volksfeesten, maar merk
waardig genoeg bleef in Bergen
op Zoom, waar de inwoners toch
jarenlang in meerderheid gerefor
meerd waren, het carnavalsvirus
voortwoekeren. Tijdens het Inter
bellum (1919-1939) was het nog
springlevend en groeide het tegen
de verdrukking in. De vasten
avondvieringen riepen namelijk
nog steeds fel verzet op en dat
niet alleen bij de protestanten.
Ook veel katholieken hadden er
ernstige bezwaren tegen. Deken
Ch. van Dam veroordeelde met de
vier overige pastoors en hun ka
pelaans in woord en geschrift het
carnavalvieren. Daar kon ook 'De
verdediging van carnaval' door An
ton van Duinkerken (1928) geen
verandering in brengen. In 1931
dienden de geestelijken zelfs een
officieel verzoek in bij de ge
meenteraad om de vastenavond
viering van 1932 te verbieden. De
hei-vormde kerkenraad was hen
daarin reeds voorgegaan. De argu
menten van de geestelijken vat
Cees Vanwesenbeeck in zijn boek
De Bergse vastenavond vóór 1940,
op pagina 52 als volgt samen:
1. om zedelijke en godsdienstige
redenen
2. het was de wens van de bis
schop van Breda, die tevens
verboden had op de R.K. scho
len vrijaf te geven
3. door de grote werkloosheid en
armoede mocht er geen geld
verkwist worden aan drankmis
bruik
4. de benarde tijdsomstandighe
den en algemene malaise. (Tot
zover het citaat)
In zijn vergadering van 24 decem
ber 1931 verwierp de raad de ver
zoeken met 13 tegen 6 stemmen.
Ook de SDAP had voorgestemd.
Burgemeester Blom en zijn wet
houders waren tegen inwilliging
van het verzoek en de meerder
heid van de raad sloot zich daar
bij aan. Zij werden daarin ge
steund door de politierapporten
van die jaren. In de jaren 1926-
1931 waren er tijdens de carnavals
dagen in totaal acht aanhoudingen
wegens dronkenschap. Acht aan
houdingen in zeven jaar, dat mocht
toch geen naam hebben.
Dat je op de maandag en dinsdag
van carnaval gewoon naar school
moest, was voor de jeugd en even
zeer voor de man of vrouw vooi-
de klas, een ramp, vooral tijdens
de optocht op dinsdagmiddag. In
de oorlogsjaren was ervan vasten
avondviering geen sprake, maar
daarna zou het toch nog tot 1950
duren voordat de scholen vrijaf
gaven. De landelijke invoering van
een week krokusvakantie loste het
probleem definitief op. In goed
overleg van de vastenavondautori
teiten met deken Van Dam was de
lucht inmiddels gezuiverd.
Literatuurlijst
Wie iets meer over de hierboven
behandelde thema's wil weten,
kan terecht in de volgende publi
caties;
In Studies uit Bergen op Zoom,
deel 10 (Bergen op Zoom, z.j.) de
volgende artikelen: J.RA. van Vugt:
Broeders en scholen in Bergen op
Zoom, 1849-1852p. 11-30; J.M.
Backx: Onderwijs is meer dan goud.
Het lager onderwijs in Bergen op
Zoom in de tweede helft van de ne
gentiende eeuw. p. 33-77;
J.C. Kalken Van handelsschool tot
lyceum. Ontstaan en ontwikkeling
van bijzonder middelbaar onderwijs
in Bergen op Zoom, 1916-1956. p.
79-152. Verder: G.A Huijbregts:
Honderd jaar Broeders van Huij-
bergen in Bergen op Zoom. Bij een
afscheid. Bergen op Zoom 2002.
R. Reinsma: Scholen en school
meesters onder Willem I en II. Den
Haag, z.j. Mieke de Moor-van der
Heijden (eindred.): St. Antonius, 'n
eeuw onderwijsgeschiedenis, Ber
gen op Zoom 1984. Mieke de
Moor (red.): Een kind van zijn tijd:
Mollerlyceum. Een brug tussen tra
ditie en vernieuwing. Bergen op
Zoom 1993. A.J.M. Alkemade:
Vrouwen XIX. Geschiedenis van ne
gentien religieuze congregaties
1800-1850. 's-Hertogenbosch 1966.
Joos van Vugt: Broeders in de ka
tholieke beweging. De werkzaam
heden van vijf Nederlandse onder
wijscongregaties van broeders en
fraters, 1840-1970. Nijmegen 1994.
Rob Wolf: Huijbergen en de uitein
den der aarde. De broeders van
Huijbergen 1854-2004. Nijmegen
2004. R de Vries scj: Uit de ge
schiedenis van het Juvenaat H.
Hart. In: De Waterschans 1994, nr.
1, p. 19-31. Van dezelfde auteur:
Pater Mattliieu Kusters (1866-1914):
de eerste rector van het Juvenaat.
In: De Waterschans 1999, nr. 3, p.
82-87; en: De Priesters van het Hei
lig Hart een eeuw in Bergen op
Zoom. In: De Waterschans 1999,
nr. 4, p. 149-155.
Ds. Willem Vermeulen en Jan
Voorsluijs: "Vroom Bergen op
Zoom". Bloemlezing uit 425 jaar
protestantse kerkgeschiedenis. Ber
gen op Zoom 2005. Zie hoofdstuk
4: Het Protestants onderwijs in Ber
gen op Zoom, p. 22-28. Over de
kerken: Willen Vermeulen e.a. Een
stad op een berg. Bergen op Zoom
1998. W. Vermeulen: 75 Boeyinga-
kerk aan het Bolwerk. In: De Wa
terschans, 2003, nr. 4, p. 126-127.
Zie ook het reeds genoemde
"Vroom Bergen op Zoom", alsmede
Willen Vermeulen: Kerkfusie en
Kerkzegels. In: De Waterschans
2004, nr. 1, p. 40-42. G. Leenders
(red.): Jubileumuitgave bij gelegen
heid van het 80 jarig bestaan van
de parochie van Onze Lieve Vrouw
van Lourdes 1918-1998. Bergen op
Zoom 1998. Veel gegevens over de
kerkgebouwen in de Gids voor oud
Bergen op Zoom, samengesteld
door Willem van Ham en Cees
Vanwesenbeeck, Antwerpen 1983.
Over de bedevaarten: Johanna Ja
cobs: Het processiewezen in en van
uit Bergen op Zoom, Bergen op
Zoom z.j. Het Markiezenhof. P.J.
Margry en C.M.A. Caspers: Bede
vaartplaatsen in Nederland. Deel 2:
Provincie Noord-Brabant. Amster
dam/Hilversum 1998.
Cees Vanwesenbeeck: De Bergse
vastenavond vóór 1940. Bergen op
Zoom 1983. W. Besling: 5000 Jaar
carnaval en 500 jaar vastenavond,
in De Waterschans 1998, nr. 4, p.
125-131.
Opmerking: HCM staat voor Historisch
Centrum het Markiezenhof, het vroe
gere RHCB Regionaal Historisch
Centrum Bergen op Zoom), en daar
voor GAB Gemeentelijk Archief Ber
gen op Zoom).
1 61
