Eindelijk gerechtigheid!
'Bercenaar' op Belgische postzegel
Illegale bijbels op de
Bergse jaarmarkt
De Waterschans nr. 1-2006
De Waterschans nr. 1-2006
lo,60r:z;mm£
Drs. Yolande Kortlever
tf'
Vorige maand hebben de Belgi
sche posterijen een velletje van vijf
verschillende zegels van 60 euro
cent in omloop gebracht, dat Zuid-
Nederlandse componisten uit de
vijftiende en zestiende eeuw tot
onderwerp heeft. Het is een zeer
fraaie en kleurige uitgave gewor
den, met portretten van Guillaume
Dufay, Gilles Binchois, Johannes
Ockeghem, Jacob Obrecht, Adri-
aan Willaart en Orlandus Lassus.
Het velletje is linksboven boven
dien gestempeld met een portret
van Josquin des Prez. De afbeel
dingen van Josquin, Dufay, Bin
chois en Ockeghem zijn gerepro
duceerd naar miniaturen, die van
Obrecht naar een schilderij, en
Willaart en Lassus naar zestiende-
eeuwse prenten. Een aantal repro
ducties is ons welbekend, omdat
ze ook te zien zijn in de huidige
DELGIE-DELGIQVE
Jacob Obrechttentoonstelling in
Het Markiezenhof.
Lange tijd is Jacob Obrecht als
een zoon van onze stad be
schouwd. Nog niet zo lang gele
den is ontdekt dat hij van origine
Gentenaar was. Desondanks is
Obrecht vaak in Bergen geweest
en heeft hij hier gedurende ver
schillende perioden in zijn leven
gewerkt. Vermoedelijk zijn de
toenmalige Glymesen (bisschop
Hendrik van Kamerijk en Jan III)
beschermheren van Obrecht ge
weest en hebben zij zijn carrière
in gunstige zin beïnvloed. We mo
gen hem daarom nog steeds wel
een beetje als onze stadgenoot
beschouwen en trots zijn op de
zojuist uitgegeven postzegel!
Jan Peeters, met dank aan Rudi
Dercks.
38
Begin zestiende eeuw waren er di
verse personen die de katholieke
kerk wilden hervormen. Dit was
echter niet mogelijk en zij werden
daardoor gedwongen zich van
Rome af te scheiden. Een van de
wensen was om de bijbel te verta
len in de volkstaal, opdat iedereen
het boek zou kunnen lezen. Zowel
kerkelijke als wereldlijke leiders wa
ren hier fel tegen. Bijbelvertalers
liepen het risico om als ketter te
worden opgepakt. Erasmus had in
1516-17 al een Grieks-Latijnse ver
sie van het Nieuwe Testament ge
publiceerd en vond ook dat er een
vertaling moest komen in ieders ei
gen taal. Luther maakte als eerste
een vertaling naar het Duits vanuit
de Griekse bijbeltekst van het
Nieuwe Testament. Deze werd in
1522 gepubliceerd, een jaar nadat
hij in de ban was gedaan. Zijn voor
beeld werd gevolgd door de En
gelsman William Tyndale, die om
zijn geloofsovertuiging Engeland
had moeten ontvluchten. Hij
vluchtte onder andere naar Duits
land, waar hij in 1525 Luther ont
moette te Wittenberg. Datzelfde
jaar werd zijn Engelse vertaling van
het Nieuwe Testament in Worms
gedrukt.
De jacht op de bijbelvertaling en
haar bezitters was hevig. In januari
1526 waren de eerste Engelse ver
sies van het Nieuwe Testament in
Engeland gearriveerd en een
maand later werden er al stapels
daarvan openbaar verbrand. En
gelse kooplieden speelden een be
langrijke rol bij de verspreiding van
de reformatie in hun eigen land.
Zowel te Antwerpen als Bergen op
Zoom verbleven veel Engelse
kooplieden. Hoe gingen de heren
en markiezen van Bergen op Zoom
om met deze hervormingsperike
len? Aan de ene kant zullen ze zich
hebben moeten houden aan de
keizerlijke pro-Roomse politiek.
Aan de andere kant konden ze
moeilijk keihard optreden tegen de
'ketterse' Engelse kooplieden, want
dat was weer slecht voor de handel
en dat raakte niet alleen de stad in
de portemonnee, maar ook van de
heren zelf.
John Hacket, de Engelse gezant in
de Nederlanden, had van kardinaal
Wolsey de opdracht gekregen om
de Engelse bijbelvertalingen op te
sporen. In januari 1527 wist hij aan
het einde van de Koudemarkt van
Bergen op Zoom een partij bijbels
van Tyndale te pakken te krijgen,
alsmede een geschrift van diens
hand. Wellicht dat vanuit de jaar
markten van Antwerpen en Bergen
op Zoom de bijbels naar Engeland
werden gesmokkeld, gewikkeld in
balen wol of laken. Ook is bekend
dat ze in zakken meel werden ver
stopt. Deze vertaling van het
Nieuwe Testament door Tyndale
was gedrukt door Christoffel van
Endhoven te Antwerpen in oktober
1526. Om de verkoop van bijbels
tegen te gaan, was er door het
stadsbestuur van Bergen op Zoom
een ordonnantie uitgevaardigd dat
het kooplieden niet was toegestaan
om meer goederen in te kopen dan
door hun patroons was opgedra
gen. Dit heeft echter niet geholpen.
De handel ging door, maar er wer
den geen straffen uitgesproken.
Soms werden boeken opgekocht
door het stadsbestuur en gingen de
kooplieden vrijuit. Op de Paas-
markt van 1527 bleken er weer En
gelse vertalingen van het Nieuwe
Testament in omloop te zijn. On
middellijk vertrok Hacket naar Ber
gen op Zoom en slaagde erin om
een koopman aan te houden die in
het bezit was van 24 drukken. Het
bleken Duitse drukken te zijn. De
koopman vertelde hem dat er op
de jaarmarkt van Frankfort wel
2000 exemplaren waren verkocht.
Overigens, van de 18.000 exempla
ren die tussen 1525 en 1528 zijn
gedrukt is er, voor zover bekend,
nog maar één compleet over en
één gedeeltelijk.
Van de Engelse hervormer George
Joyce is bekend dat hij twee bladen
uit Tyndale's vertaling van het bij
belboek Genesis in Bergen op
Zoom liet drukken in mei 1533.
Een exemplaar had hij naar koning
Hendrik VIII gestuurd met het ver
zoek de gehele bijbel op die ma
nier te drukken. Het is niet bekend
of Joyce antwoord heeft ontvangen
van Hendrik VIII of dat het druk
werk te Bergen op Zoom is voort
gezet.
Vanaf 1529 verbleefTyndale in Ant
werpen. Hendrik VIII had keizer
Karei V verzocht om Tyndale aan
te houden. Hij werd op 21 mei
1535 gearresteerd buiten het En
gels Huis te Antwerpen. Tyndale
werd gevangen gezet op het kasteel
te Vilvoorde, waar markies Antoon
van Glynres gouverneur was. Pogin
gen van Thomas Cromwell om
hem vrij te krijgen mislukten. Zijn
zaak werd onder andere bij Caron-
dolet en Antoon van Glymes be
pleit. Beiden hadden zitting in de
Geheime Raad van de landsheer
en Cromwell kende hen persoon
lijk. William Tyndale bleef echter in
gevangenschap. In het najaar van
1535 schreef hij een brief aan mar
kies Antoon van Glymes. Hierin
vroeg hij of hem zijn wanne kleren
konden worden gebracht. Hij was
immers in het voorjaar gearresteerd
en zijn koude en vochtige verblijf
plaats in het kasteel begon hem be
hoorlijk op te breken. Ook vroeg hij
om een lamp, een Hebreeuwse bij
bel, grammatica en woordenboek,
zodat hij zijn tijd in gevangenschap
nog nuttig kon doorbrengen. Tyn
dale was immers bezig met een
vertaling van het Oude Testament
uit het Hebreeuws. Het is niet be
kend of Antoon op de brief heeft
geantwoord. Op 6 oktober 1536
werd Tyndale ter dood gebracht op
de brandstapel wegens ketterij, na
eerst als gunst te zijn gewurgd alvo
rens het vuur werd aangestoken.
Zijn laatste woorden waren: "Lord,
open the King of England's eyes".
Zijn wens ging enkele jaren later in
vervulling toen in opdracht van
Hendrik VIII de bijbel in het En
gels verscheen en in Engeland
werd verspreid. De bijbelvertaling
VTL- KV». .ZA>ï:
BELGIË-PELGIOVeI
B^LGIQVE-BELGIË BELGIË-BELG1QVE
BELGIQVE-BELGJË
•OCKEGHEM'
ORLANDVS LASS VS '"u
c**-c-c^'c!
J/onnnJade fa eiusdt I'rmcipis cfafoginfffi'1,
«go jrafimt t::~ dedimutr, [hCo>.
n"l p-rrifi" Ml Cm ,%f.
Josquin desPrez