Het verraad van Bergen op Zoom
in 1 6 2 8
Maarten Hell
De Waterschans nr. 1-2006
Legeraanvoerder Ambrosio Spmola doorAnthonie van Dyck [Marie Mauquoy-Hendrickx,
LTconographie dAntoine van Dyck. Catalogue raisonné, II (Brussel 1991), nr. 92],
De belegeringen van Bergen op
Zoom door de hertog van Parma
(1588) en de Genuese veldheer
Ambrosio Spmola (1622) zijn be
nauwde maar trotse ijkpunten in
de geschiedenis van de stad tij
dens de Tachtigjarige Oorlog.
Beide keren ontkwamen de Berge-
naren aan een Spaanse inval, on
der meer doordat bevoorrading
over water mogelijk bleef. Minder
bekend is een geheime missie uit
1628 om door infiltratie de Water
schans in Spaanse handen te
brengen. Na de bezetting van het
fort zou de haventoegang worden
geblokkeerd en konden nabijgele
gen hulptroepen de stad vervol
gens ongestoord innemen. Dit ar
tikel is een reconstructie van deze
'leelijcke ende schandelijcke ver-
raderije' tegen de achtergrond van
de oorlog tussen Spanje en de Re
publiek der Zeven Verenigde Ne
derlanden.1
Kerende krijgskansen
Rond 1628 keerden de militaire
machtsverhoudingen in het voor
deel van de opstandige Republiek.
De hervatting van de strijd na het
Twaalfjarig Bestand (1609-1621)
was al spoedig geen triomftocht
voor Spanje gebleken. Het falen
van Spinola's beleg van Bergen op
Zoom toonde aan dat de tercios
de beruchte Spaanse infanteriere-
gimenten, niet meer zo onover
winnelijk waren als iedereen
dacht. Hoewel grote en kostbare
militaire inspanningen resultaat
konden hebben, zoals de belege
ring van Breda in 1624-1625, koos
Spanje gedwongen door geldge
brek voor een defensieve houding.
Het Staatse leger groeide juist in
deze periode: sinds de verovering
van Oldenzaal (1626) was dit voor
het eerst in de oorlog numeriek
sterker dan het Spaanse. Een jaar
later kwam het strategisch gelegen
Groenlo in Staatse handen.2
Net als de landvoogdes, de in
fanta Isabella, was Spmola be
zorgd over de stagnerende strijd
tegen de noordelijke opstandelin
gen. Tijdens een kort verlof begin
1628 bracht Spmola de Spaanse
koning Filips IV en diens invloed
rijke minister Olivares op de
hoogte van de sombere vooruit
zichten. De ooit zo geprezen ma
estro de campo general verkon
digde een heldere boodschap aan
zijn koning: deze moest óf een
aanzienlijk hogere financiële bij
drage naar het onderbetaalde en
uitgebluste leger van Vlaanderen
sturen, óf de strijdbijl met de re
bellen begraven aan de onderhan
delingstafel. Mede door de starre
houding van Olivares waren beide
opties onmogelijk. Deze minister
en de facto heerser van Spanje
vond het sturen van extra geld
naar Brussel voor een serieuze zo-
1 4
De Waterschans nr. 1-2006
Spaanse troepen met sloepen van
de garnizoensplaats Zandvliet
(boven Antwerpen aan de
Schelde) naar Krabbendijke om
Goes aan te vallen. De aanval
mislukte nogal sullig, doordat de
Spanjaarden een groep met vlag
gen uitgeruste kermisklanten uit
Goes aanzagen voor het Staatse
leger. Een serieuzere bedreiging
voor de Republiek was de aanleg
van imposante verdedigingswer
ken in en rond Zandvliet. Eind
december 1627 waren hier ruim
3.500 soldaten gelegerd, waarmee
Zandvliet op Breda na de best be
mande garnizoensplaats van de
vijand was geworden. Als tegen
maatregelen lieten de Staten-Ge-
neraal schansen bij Steenbergen
en Lillo aanleggen en verboden
zij de uitvoer van bouwmateriaal
naar de vijandelijke vestingwer
ken.5
In de Republiek deden inmiddels
geruchten de ronde over een
nieuw Spaans offensief Begin
1628 vernam de Gelderse jonk
heer Van der Capellen dat de
Spanjaarden Bergen op Zoom wil
den belegeren. Een dergelijke
aanval leek hem onwaarschijnlijk
en onverstandig: de 'vijand' kon
aan de landzijde immers niet
meer bereiken dan bij het beleg
van 1622. Tenzij het Land van
Tholen zou worden bereikt, 'ofte
de forten op de haven' (de Water
schans en de kleinere Noord
schans) zouden worden verrast.
Om dit te voorkomen en de om
geving van Zandvliet en Lillo te
inspecteren reisde stadhouder
Frederik Hendrik in februari 1628
zuidwaarts. Bij diens bezoek aan
Bergen op Zoom bleek ter plekke
hoe gevaarlijk de situatie was: de
sloep waarin de prins zich bevond
werd beschoten door de Spanjaar
den. Een kogel doorboorde het
been van een kapitein, terwijl de
stadhouder ternauwernood aan
de dood ontsnapte.6
In het voorjaar van 1628 bespra
ken de Staten-Generaal het aan
leggen van forten op de heuvel
ruggen die tot Halsteren en de oe
ver van de Eendracht toegang ga
ven. Het lager gelegen gebied tus
sen Bergen op Zoom en Steenber
gen kon al worden beschermd
door het onder water te zetten.
Door provinciale belangentegen
stellingen duurde het echter tot
juni voordat er aan de bouw van
mercampagne maar onzin en
stelde onacceptabele voorwaar
den voor een nieuw bestand. Het
staatsbankroet van Filips IV in
1627, een gezagscrisis binnen de
Brusselse legertop, de enorme
kosten van de Spaanse deelname
bij de imposante belegeringswer
ken voor de Franse hugenoten-
stad La Rochelle. Toen hij de bar
ricade van gezonken schepen in
de haven zag liggen, liet de veld
heer zich ontvallen hier in de
praktijk te aanschouwen hoe hij
Infanta Isabella van Spanje doorAnthonie van Dyck Ibidemnr. 116].
aan de strijd die in Noord-Italië
uitbrak en het uitblijven van kei
zerlijke hulp deden de kans op
een krachtig offensief tegen de
Nederlandse gewesten in 1628 he
lemaal vervliegen.3
Gevaar vanuit Zandvliet
Op reis van Brussel naar Madrid
had Spmola een kijkje genomen
Bergen op Zoom had kunnen ver
overen. Bij een beleg zou immers
slechts een volledige afsluiting
van de haven de bevoorrading van
de stad kunnen voorkomen, zoals
hij had ondervonden in 1622.4
Vóór zijn vertrek had de legerlei
der nog één aanvalspoging op
Staats grondgebied ondernomen.
In de herfst van 1627 voeren
