Ga eenS kijken!
104
In grote steden als Parijs en Rome vind je op elke hoek
van de straat een fontein of pomp met eau potable of
acqua potabile, een plek waar je als toerist op een warme
dag fris water kunt drinken. Gratis. Aangeboden door de
stad. Vroeger stonden er ook in Bergen op Zoom op bijna
iedere hoek van de straat putten of pompen met gratis
drinkwater. Zijn al die 'openbare drinkgelegenheden' ver
dwenen, of is er nog steeds iets van te zien?
De waterput op de Grote Binnenplaats
van het Markiezenhof is in 1979
voorzien van een gotische gietijzeren
opstand. (Foto: Ward Warmoeskerken,
2006)
Deze ronde Gobertanger plaat op de
Grote Binnenplaats van de Markiezen
hof geeft de plaats aan waar ooit een
put heeft gestaan. (Foto: Ward War
moeskerken, 2006)
Restauratie-beeldhouwer Kemperman is bezig in zijn atelier om de Belgische pomp
uit 1864 een flinke opknapbeurt te geven, alvorens deze op de Grote Markt geplaatst
wordt. (Uit: De geschiedenis van de openbare drinkwatervoorziening te Bergen op
Zoom, p. 44)
De Belgische pomp van de Grote Markt
heeft inmiddels een plaats gekregen op
het Zuivelplein. (Foto: Ward Warmoes-
kerken, 2006)
Meer "Jeten Orer putten
en pontpen?
Van de oorspronkelijke pompen is he
laas bijna niets meer te zien. Wel is er
in de stad nog een aantal putten te
vinden. Bij het tuintje van de Sint-Ger-
trudiskerk aan de Kerkstraat staat
rechts naast het toegangshek een
grote stenen waterput. Dit is de put
die op 'het oude kerkhof' stond. In de
krammen die de stenen van de bo
venrand van de put met elkaar ver
binden is het jaartal 1981 te lezen. In
dat jaar werd de stenen putopstand
in ere hersteld. De ondergrondse put
is nog volledig intact en zou zo weer
gebruikt kunnen worden.
Een vergelijkbare waterput vind je op
de achterplaats van Het Markiezen
hof. De putopstand van deze put is bij
de restauratie van Het Markiezenhof
(1960-1987) weer opgemetseld. Deze
put kan, in tegenstelling tot de an
dere putten in Het Markiezenhof, niet
meer gebruikt worden. Bij de restau
ratie bleken er namelijk explosieven
uit de Tweede Wereldoorlog in te lig
gen. Daarom heeft men de put niet
verder durven leegmaken of onder
zoeken. Vlak achter deze put staat
tegen de muur een pomp. Dit is een
nieuw exemplaar dat niet werkt, op
een plek waar vroeger een pomp
heeft gestaan. Tenslotte staat op de
achterplaats van het Markiezenhof
tegen de muur bij de trap naar de ka
pel een stenen "drencke". Aan de
voorzijde zitten ijzeren ringen waar
aan de paarden en ezels konden
worden vastgebonden,
MHrEïHHL
ding, Om diefstal van de emmers
tegen te gaan, werden er aan
de kettingen grote ijzeren ringen
gemaakt die niet door de katrol
len konden.
Niet alleen regels voor de bevol
king moesten ervoor zorgen dat
de putten en de pompen bruik
baar bleven en dat het water
drinkbaar was. Ook het onder
houd aan de putten en de pom
pen moest daaraan bijdragen.
Dat onderhoud werd door het
stadsbestuur 'aanbesteed'. Eén
persoon, de 'aannemer', ver
richtte voor een vastgesteld be
drag gedurende enkele jaren het
onderhoud aan alle (of een be
paald aantal) putten en pom
pen. Hierbij moest hij het ijzerwerk
(onder andere katrollen en kettin
gen) en het metselwerk onder
houden en de put schoonhou
den. De pompen moesten eens
in de veertien dagen gesmeerd
worden. Tevens moesten het hout
en ijzer regelmatig geschilderd
worden. Reparaties en arbeids
loon werden door de stad beko
stigd, Wanneer de aannemer voor
onderhoud in de put zelf moest
zijn, dan werd door de stadstim
merman een steiger geplaatst.
Als er schade aan het ijzerwerk
van een put was, moest de aan
nemer die binnen 24 uur herstel
len. Deze regel was ingesteld
vanwege een nevenfunctie van
de putten: bij brand werd het wa
ter uit de putten gebruikt als blus
water. Om stadsbranden als in
1397 en 1444 te voorkomen
moesten de putten dus altijd
bruikbaar zijn: zij waren onder
deel van de brandbestrijding van
de stad. De putten in het Haven
kwartier werden tweemaal per
week gecontroleerd, omdat juist
daar grote kans was op brand,
vanwege de vele pottenbakke
rijen die er gevestigd waren,
PIRrCtHHL
Ook op de eerste of grote binnen
plaats van Het Markiezenhof staat
een oude put. Hier is de stenen op
bouw bij de restauratie geplaatst. De
blauwe smeedijzeren opstand met
katrol is in 1979 geschonken door de
Stichting Vrienden van Het Markiezen
hof. Het origineel is verloren gegaan
en dateerde uit de zestiende eeuw,
In een rekening van Het Markiezenhof
uit 1523 wordt namelijk een bedrag
vermeld voor het "doen maecken te
Hoogstraten d'yserwerck boven op te
borne putte wegende 990 pond".
Oorspronkelijk stond op de Grote Bin
nenplaats nog een andere put. Bij de
renovatie is besloten de put niet terug
op te bouwen, omdat deze pal voor
de toegangspoort naar de achter
plaats zou komen te staan. Wel is in
de bestrating de plek van deze put
aangegeven met een ronde Gober
tanger plaat. Ooit bezat Het Markie
zenhof nog meer putten. Behalve de
drie genoemde was er nog een put in
de huidige Franse tuin en waren er
twee putten binnen, de ene in de
ruimte op de hoek van de Steen-
bergsestraat en de Hofstraat, de an
dere in de zaal, waar zich ooit de
keuken van Het Markiezenhof be
vond. Verder was er nog een put in
de kelder onder de kleine binnen
plaats. Van al deze putten is boven
de grond helaas niets meer te zien,
maar ook deze putten zijn nog intact
en bruikbaar.
Van de twee putten op de Grote
Markt is niets meer te zien, Wel is in de
nieuwe bestrating met een cirkel de
plaats aangegeven van de put bij de
Kremerstraat en Zuivelstraat. Onder
de grond bevindt zich nog steeds de
originele put. Door de eeuwen heen
hebben er op deze put verschillende
pompen gestaan, maar met de
komst van de waterleiding aan het
begin van de twintigste eeuw moest
de laatste pomp het veld ruimen. Op
25 juni 1985 is op deze plaats echter
een nieuwe pomp neergezet, ge
schonken door Junior Kamer 'Het
Markiezaat' en Philip Morris. Inmiddels
is deze pomp alweer verdwenen van
de Grote Markt, omdat er bij de her
inrichting van het plein in 2003 geen
plaats meer voor was.
De pomp is gelukkig nog steeds te
zien, en wel op het Zuivelplein, waar
hij na een grondige schilderbeurt is
neergezet. Helaas werkt de pomp
niet meer. Toch is hij het bekijken
waard. Op de voorzijde lezen we het
jaartal waarin de pomp is gemaakt:
1864. Aan de achterzijde bevindt zich
een deurtje naar het binnenwerk van
de pomp, waarop te lezen is door wie
en wanneer de pomp geschonken is.
De versiering van de pomp is verbon
den met het water. Onder de bekro
ning van een vaasvormig ornament
bevinden zich vier dolfijnachtige vis
sen met daaronder op elke hoek een
schelp. De kraan waaruit ooit het wa-
ter stroomde komt uit de mond van
een vrouw, die wat weg heeft van
Medusa.
Hoewel het overgrote deel van de
putten en pompen verdwenen is uit
Bergen op Zoom, zijn er nog vol
doende restanten om een beeld te
krijgen van de vroegere watervoor
ziening in de stad. Dus: ga eens kijken!
Raadpleeg dan de volgende litera
tuur:
Jacobs, J., "De restauratiegeschiede
nis van het Markiezenhof", in: Ja
cobs, J. (ed.), 'Besturen en bouwen
met Booij', deel I: 'Restaureren is
geen zaak van mooi of lelijk'. Bergen
op Zoom 1999.
Slootmans, K., Bergen op Zoom, een
stad als een huis. Roosendaal 1967.
Vanwesenbeeck, C., De geschiede
nis van de openbare drinkwatervoor
ziening te Bergen op Zoom. Bergen
op Zoom 1985.
Heb je vragen of opmerkingen?
Surf naar:
www.geschiedkundigekringboz.nl -1
