Vijfentwintig jaar jong
Gertrudis van Nijvel
De Waterschans nr. 3-2006
Ad van den bulck
Langs vrome paden en vreemde dwaalwegen:
OPNIEUW BEZOCHT
DEEL 1De Gertrudistraditie: kritiek en behoud
Dr. Willem van Ham
"Waakhond van het cultureel erf
goed", zo omschrijft de stadsredac
tie van BN/De Stem de 'Vereni
ging Binnenstad Bergen op Zoom'
graag. In de functie van waakhond
reageert de Vereniging op plannen
van de gemeente ten aanzien van
de binnenstad. Voornemens van
projectontwikkelaars, woningcor
poraties en ondernemers ontsnap
pen evenmin aan de aandacht. De
ervaring leert dat cultureel erfgoed
het vaak moet afleggen tegen gel
delijk gewin. Schoolvoorbeelden
zijn de sloop van het Juvenaat aan
de Antwerpsestraatweg en de on
doordachte verkoop van het Groot
Arsenaal. De Maagd en het Post
kantoor ontsnapten ternauwernood
aan afbraak. Naast de zorg voor
(woonhuis)monumenten richt de
Vereniging zich op plannen voor
de inrichting van straten en plei
nen, de leefbaarheid, het groen en
het verkeer.
De Vereniging is echter ook pro-ac
tief, komt zelf met ideeën, voorstel
len en activiteiten. De illustratie bij
dit artikel is hier een voorbeeld van
en spreekt voor zich.
Een vruchtbaar middel om met
bestuurders en ondernemers van
gedachten te wisselen zijn excur
sies. Zo organiseerde de Vereniging
dit voorjaar voor raadsleden, amb
tenaren en leden van het wel
standscollege een wandeling met
discussie naar de Westersingel en
omgeving. De Vereniging vindt dal
deze onmogelijke doorbraak en de
jaren zeventig bebouwing daarom
heen schreeuwt om een goed ste
denbouwkundig plan. Een plan
dat over een reeks van jaren staps
gewijs kan worden ingevuld. Ook
de Cort Heyligerskazerne heeft de
Vereniging met zo'n bezoek vereerd.
Het uitreiken van een brochure met
daarin kwetsbare plekken en ste
denbouwkundige uitgangspunten
is een vast onderdeel van excursies.
Eind september brengt de Vereni
ging met een gemeentelijke delega
tie een bezoek aan de gerestau
reerde ruien in Antwerpen. Deze
overkluisde grachten en waterlo
pen zijn toegankelijk voor het pu
bliek en vergelijkbaar met de
Grebbe. Op het programma staat
nog een excursie naar de Koren
markt en omgeving. Een jaarlijkse
lezing over een actueel onderwerp
en een bijdrage aan educatieve ac
tiviteiten voor jongeren complete
ren dit overzicht.
De Lakenhal
-i
I T li#'.
Bij het opkomen voor het cultureel
erfgoed is de Vereniging er zich ter
dege van bewust dat de binnenstad
een organisch geheel is waar men
sen wonen, werken, winkelen en
zich ontspannen. Een monumen
tale stad is er om van te genieten.
Door de Bergenaren, door West-
Brabanders en Zeeuwen, maar ook
door toeristen. Het toerisme is voor
de Vereniging een belangrijk onder
werp. Het gemeentebestuur en de
ondernemers buiten de kansen van
Bergen op Zoom en de parel van
deze stad, Het Markiezenhof, on
voldoende uit, vindt de Vereniging.
De Vereniging Binnenstad is een
ideële organisatie met ongeveer
honderd leden. Een kerngroep van
circa tien leden, inclusief het be
stuur, vergadert maandelijks en
verricht de uitvoerende werkzaam
heden. Na een statutenwijziging
behoort het gehele grondgebied
van de gemeente Bergen op Zoom
tot haar werkgebied.
Dit najaar viert de Vereniging Bin
nenstad haar 25-jarig jubileum en
is voornemens daar nog eens 25
jaar aan toe te voegen. Reden om
zich tot de leden van de Geschied
kundige Kring te wenden met het
verzoek om lid te worden tegen
een jaarlijkse bijdrage van 10 euro.
Ook de kerngroep kan versterking
gebruiken! Belangstellenden kun
nen zich wenden tot voorzitter
Piet Bruys (tel. 241122) of secretaris
Ria Adriaansen (tel. 210515, e-mail
mc.adriaansen@home.nl) U kunt
ter oriëntering ook de maandelijkse
kerngroepvergadering bijwonen.
De Waterschans nr. 3-2006
Merkwaardig genoeg zijn de legen
den over het ontstaan van Bergen
op Zoom uit een Frankisch kasteel
of gerechtplaats vrijwel vergeten,
terwijl de overlevering betreffende
Sint Gertrudis, de gewaande hei
lige stichtster, haar verering en de
door haar gestichte kapel en de
parochiekerk nog steeds sterk leeft.
Komt het door het herhaalde ver
schijnen en weer uit het zicht ver
dwijnen van de Stadsfontein, die
voor de Sint-Gertrudisbron werd
aangezien?
Waarom is dit artikel geschreven?
Enige jaren geleden bereikte mij
een vraag van het pastorale team
van de binnenstadsparochie Bergen
op Zoom naar het waarheidsgehalte
van '654' als het (legendarische) wij
dingsjaar van de eerste parochie
kerk. Kon ervoor het jaar 2004 een
jubileumfeest aan worden vastge
knoopt? Het nodige onderzoek
naar een gemotiveerd antwoord in
spireerde mij tot het schrijven van
een artikel dat nog in dat jaar ver
scheen. Dat artikel ging in hoofd
zaak over de rol van Thomas de
Rouck die Gertrudis in 1633 als
geschiedschrijver en in 1645 ook
als dichter prees.' In dit artikel
wordt een poging gedaan om tot
een 'hedendaagse' visie op de
Gertrudistraditie te komen. Maar
daarvoor was het nodig eerst te
speuren naar het ontstaan van de
legende zelf en van haar latere
aanvullingen. Een en ander werd
zo omvangrijk dat het voor de
hand lag de resultaten hiervan in
een afzonderlijk artikel vast te leg
gen. Zó omvangrijk zelfs dat het
geheel op verzoek van de redactie
van De Waterschans in twee delen
gesplitst diende te worden.
Het zoeken naar een antwoord op
de vraag naar een jaartal is overi
gens maar de aanleiding geweest
tot het schrijven van deze bijdrage.
De oorzaak voor het schrijven lag
dieper dan de (bij mij niet aanwe
zige) piëteit voor een heilige van
zo lang geleden. Iedere stad kent
haar legenden over haar ontstaan
en over het stichten van de belang
rijkste gebouwen, in dit geval van
de parochiekerk. Dergelijke overle
veringen kunnen een aanknopings
punt zijn voor de geschiedschrij
ving over een overigens duistere
periode. Maar zij kunnen ook mis
leiden. zeker als zij verwijzen naar
vervalste documenten of naar ver
zonnen feiten.
Een bekend gezegde wil, dat de ge
schiedschrijving mythen moet ont
maskeren en bestrijden. Men
maakt er zich echter niet populair
mee als men dat ook werkelijk
doet. Daarom zal een dergelijke
bijdrage niet al te gemakkelijk tot
standkomen. De tijd schijnt hier
voor nu rijp te zijn, vooral doordat
de periode voor de geschreven
stadsgeschiedenis steeds meer aan
dacht trekt als gevolg van de spec
taculaire resultaten van opgravin
gen in en rond het centrum.
Geschetst wordt hoe er bij het
wetenschappelijke onderzoek naar
deze periode sprake is geweest van
een groei van voorzichtige scepsis
tot het uiteindelijk afwijzen van de
historiciteit van de Gertrudisle-
gende. Daarbij komen herhaalde
malen geschreven bronnen aan de
orde, die op hun beurt tot discus
sies hebben geleid. Immers, door
het onderzoek naar de echtheid
van vorm en inhoud van die stuk
ken is ook de overlevering be
treffende het verblijf van de heilige
in deze streek steeds meer twijfel
achtig geworden. Met de legende
samenhangende gegevens hadden
eveneens mijn aandacht. De ver
meende gouw, later graafschap,
Strijen neemt daarbij een bijzon
dere plaats in en krijgt, samen met
de aangrenzende gouwen een af
zonderlijke behandeling. Tussen
door en aan het einde van het arti
kel formuleer ik enige voorzichtige
conclusies.
Gertrudis van Nijvel
Het werkelijke leven van Gertrudis
speelde zich af in Nijvel en omge
ving. Die streek lag binnen het
door de Franken geregeerde lands
deel Austrasië, dat in het tegen
woordige België, Noord-Frankrijk
en misschien een deel van het hui
dige Noord-Brabant zou hebben
gelegen. De begrenzing viel onge
veer samen met de Schelde, de
Rijn en de Moezel. Het tegenwoor
dige westelijk Noord-Brabant lag
aan de rand van dat gebied of er
net buiten. In het kort kan het ver
haal over Gertrudis als volgt wor
den verteld. Haar vader Pepijn de
Oudere of van Landen (vermeld
613-662) was hofmeier van de
Frankische koning. Zijn uitge
strekte landbezit kon hij sterk uit
breiden. Sommigen noemen hem
zelfs de eerste hertog van Brabant.
Zijn dochter Gertrudis, abdis van
het klooster te Nijvel, zou in deze
streek het geloof hebben verkon
digd. De opvatting dat zij hier be
zittingen zou hebben gehad is
vooral gebaseerd op genoemde ge
schreven bronnen, waarin de ver
meende bezittingen van de heilige
in de regio West-Brabant/Zeeland,
8 7
