De Waterschans nr. 4-2006
De Waterschans nr. 4-2006
152
1 53
1, Vlaanderen-Brussel (1980) 650; Moer-
beke\ in: ibidemdl. 2, 706. Er is nog een
gemeente Moerbeke in de provincie Oosl-
Vlaanderen, ibidem706-708. Die be
hoorde eertijds tot het graafschap Vlaan
deren. Beide Moerbeken hadden kennelijk
geen relatie met de abdij van Nijvel: M.
Dillo en G.A.M. Van Synghel, Oorkonden-
boek van Noord-Brabant tot 1312, II (Den
Haag 2000) 6, 12,1505.
30. El. den Hartog, 'Tufstenen kerken in
Noord-Brabant: de Keulse connectie', in
de brochure Taxandrië rond het jaar
1000... (2001) 15-16; eadem.. De Oudste
kerken van Holland (Utrecht 2002) 43-45;
eadem, 'Geertruid op de Berg. De oudste
stenen kerk van Geertruidenberg'. Bra
bants Heem 69 (2003) 69-77.
31. Keizer Otto II regeerde van 967-983; zijn
broer Bruno, aartsbisschop van Keulen en
hertog van Lotharingen, regeerde 953-965.
L. Milis, 'Kerstening en kerkelijke instel
lingen tot circa 1070', in: NAGN dl. 1 (Bus-
sum/Haarlem 1981) 281; C.A.A. Linssen,
'Lotharingen 880-1106', ibidem 321, 325-
329. De heiligverklaring van dit politieke
kopstuk door een 'bange paus' in 1870 was
'even politiek als de hele carrière van
Bruno' (ik citeer Linssen). De paus had de
hulp nodig van de machtige rijkskanselier
Von Bismarck tegen de oprukkende Itali
aanse onafhankelijkheidsstrijd.
32. Zie vorige aflevering, blz. 92.
33. H. Stoepker, 'Geertruidenberg', Bulletin
van de K. N. O. B. 87 (1988) 21 en H. Hal-
bertsma, 'de Sint Gertrudiskerk te Geer
truidenberg in het licht der opgravingen',
in: In de Hollandsche Tuijn II. Historische
wetenswaardigheden van Geertruidenberg
en naaste omgeving (Geertruidenberg
1988) 44-65.
34. G.C.A. Juten, 'Oud-Bergen', Oudheidkun
dig Jaarboek Bulletin van den Nederl.
Oudheidkundigen Bond4 (1924) 170-171,
185-186 en 201.
35. G.C.A. Juten, 'De oudste heeren van Strijen'
Taxandria XXXVIII (1931) 301-309, voor
al 305-308.
36. H. Levelt, 'Sinte Geertruydtsbronne. De
geschiedenis van een middeleeuwsche ge
neeskrachtige bron te Bergen op Zoom',
Sinte Geertruydtsbronne I (1924) 1-6.
37. C. Slootmans, De Sinte Geertruydtsbronne.
Legende en Historie (z.pl. z.j. [Bergen op
Zoom 1930] idem, 'De kapel van Sinte
Geretruda aan de Schelde', De Ghulden
Roos 21 (1961) 110.
38. G.C.A. Juten, De parochieën in het Bisdom
Breda, dl. Bergen op Zoom, afl. Borgvliet
(Bergen op Zoom 1938) 172.
39. W.A. van Ham. 'Tradities herleven, vraag
stukken blijven: bij de inwijding van de
nieuwe Sint Gertrudiskapel', De Water-
schans 19 (1989) nr. 4, 50-58.
40. R.J. Stöver, De Salvator- of Oudmunster
kerk te Utrecht. Stichtingsmonument van
het bisdom Utrecht, reeks Clavis, kuituur-
historische monografieëndl. IV (Utrecht
1997) 118-119.
41. E.J. Haslinghuis en H. Janse, Bouwkundige
termen. Verklarend woordenboek van de
westerse architectuur- en bouwhistorie
(Leiden 2001) 133-134.
42. Halbertsma 'Geertruidenberg', kol. 250 -
256. De overige gegevens berusten op
vriendelijke mededelingen van K. Leen-
ders.
43. Margry, Sinte Geertruydenberghe6, ver
wijst in een voetnoot naar de tekst bij Van
der Aa, Aardrijkskundig woordenboek dl.
4, 470.
44. Van Agt. 'Sint Gertrudiskerk', kolom 137;
H. Halbertsma, 'Geertruidenberg, ge
meente Geertruidenberg' in hetzelfde
blad, 73 (1974) 250-256, vooral 254-255.
45. R. Stenvert e.a., Monumenten in Neder
land. Deel Limburg (Zeist/Zwolle 2003)
358 - 359.
46. A.J.J. Mekking, 'Traditie als maatstaf voor
vernieuwing in de kerkelijke architectuur
van de middeleeuwen Bulletin
K.N.O.B. 97 (1998) 205-223.
47. J. Vannérus, 'Tessenderlo et la Taxandrië',
in: Feestbundel J.-J. van de Wijer dl. I
(1944) 395-438.
48. A.A. Beekman en H.J. Moerman, heruit
gave van L.Ph.C. van den Bergh, Hand
boek der Middelnederlandse Geographie
(Den Haag 1949) 216 en 245.
49. J. Dhondt, Proloog van de Brabantse ge
schiedenis (Bergen op Zoom 1952) 9-11,
voetnoten 26 en 27. Vergelijk R Blok, 'Teis-
terbant", Mededeelingen der Kon. Ned.
A kademie van wetenschappen, afd. Letter
kunde. Nieuwe reeks, dl. 26 (1963) 452-479.
50. F.A. Brekelmans, De Belgische enclaves in
Nederland. Bijdragen tot de geschiedenis van
Baarle-Hertog en Baarle-Nassau (Tilburg
1965) 25-26, vrijwel herhaald op 157-158.
51. A. Delahaye, Waarheid en legende, 39-50.
52. W. Steurs, Naissance d'une région. Aux ori-
gines de la Mairie de Bois-le-duc. Recher
ches sur le Brabant septentrional aux 12e et
13e siècles, Brussel 1993.
53. F.C.J.W. Theuws, De archeologie van de pe
riferie; studies naar de ontwikkeling van de
bewoning en samenleving in het Maas-De-
mer-Scheldegebied in de vroege middeleeu
wen. Dissertatie Universiteit van Amster
dam 1988. Vergelijk deze studie met zijn
artikel 'Proloog van Brabant, verleden
landschappen van Romeinen en Franken',
in: Geschiedenis van Brabant van hertog
dom tot heden (Zwolle/Leuven 2004) 34.
54. Leenders, Turnhoutervoorde, 360-368.
55. Leenders, Turnhoutervoorde, 302.
56. Dillo en Van Synghel, Oorkondenboek, 15-
16, voor wat betreft het valse tekstfrag
ment (B) dat zij rond of na 1565/1579 en
24-26 voor wat de valse stichtingsakte van
992 (C) betreft, die zij iets duidelijker op
1565/1579 stellen.
57. Dillo en Van Synghel, Oorkondenboek, 13-
16.
58. Dillo en Van Synghel, Oorkondenboek, 13-
16 en 22-26.
59. Dillo en Van Synghel, Oorkondenboek 15-
16.
60. Drossaers, Archief, R nrs. 1602-1604.
61W.A. van Ham, Macht en gezag in het Mar-
kiezaat. Een politiek-institutionele studie
over stad en land van Bergen op Zoom
1477-1583(Hilversum 2000) 301-307.
62. Van Ham, Macht en gezag, 53-54.
63. In een volgend artikel zal ik op dit onder
werp nader ingaan.
64. Theuws, 'Proloog', 38-39.
65. Zie de eerste aflevering van dit artikel, 87-
88.
66. A.-F. Stocq, Vie critique de Sainte Gertrude
de Nivelles en Brabant (631-664) (Nijvel
1931) passim. Zie ook W.A. van Ham,
'Gertrudis van Nijvel', 20-24.
67. Cl. Donnay-Rocmans, 'Le culte de Sainte
Gertrude', in de catalogus "Gertrude Fille
de Nivelles" (Nijvel, oktober 1992) 42.
68. Zie de eerste aflevering van dit artikel, blz.
94-97.
69. Dillo en Van Synghel, Oorkondenboek
225 nr. 977:bonorum de Berges
70. Dillo en Van Synghel, Oorkondenboek
250 nr. 990: 1241 november 26 que sunt
allodium beatae Gertrudis. De tekst is on
volledig overgeleverd en niet altijd duide
lijk, maar aan de echtheid wordt niet ge
twijfeld.
71Dillo en Van Synghel, Oorkondenboek, 282-
283, nr. 1002:1246, aug. 18: pro bonis de Ber
gen cum appendiciis suis; 284, nr. 1003,1246
aug. 18:super bonis de Bergen..
72. Dillo en Van Synghel, Oorkondenboek
777-779, nr. 1265,1289 aug. 22.
73. A.C.F. Koch. Oorkondenboeknr. 44, 976
juni 18 in pago Scaldis in pago Beve-
landa...
74. R. Stenvert e.a., Monumenten van Neder
land, deel Zuid-Holland (Zwolle 2004)
498. De parochiekerk heet daarin te zijn
ontstaan uit een Lievevrouwekapel die
zich in 992 (sic!) ter plekke zou hebben be
vonden.
75. J.A. Coppens, Nieuwe beschrijving van het
Bisdom 's-Hertogenbosch ('s-Hertogen-
bosch 1843) 230-231; Lud.H.C. Schutjes,
Geschiedenis van het Bisdom 's-Hertogen
bosch dl. 3 (Sint-Michielsgestel 1872) 645.
76. Den Hartog, Oudste kerken, 43-45.
77. Zie onder meer de internetsites van de ge
meente Strijen, van de Oudheidkundige
Vereniging "Het land van Strijen" en re-
giodiep.nl.
78. Zie ook H. Hezemans, Strijen 1000 jaar, 992-
1992, beschrijving van het Land van Strijen
en de daarmee in relatie gestaan hebbende
plaatsen... Sprundel 1996.
79. Madou, Heilige Gertrudis, 4-27.
80. Theuws, 'Proloog' 36.
81. Madou, Heilige Gertrudis, 49-61. Zie ook
de hiervoor vermelde catalogus, bijvoor
beeld 45.
82. Madou, ibidem, 7-8, 49 en 51.
83. X. Barral i Altet, Belgique (et Grande-Duché
de Luxembourg) Romane (z.pl. [uitg. Zo
diac] 1989) 325-328.
84. Madou, Heilige Gertrudis, 55-64; R.M. Le-
maire en H. Godts, 'De monumentale ge
tuigen', in: R. van Uytven (samenst.), Leu
ven "De beste stad van Brabant", dl. 1, De
geschiedenis van het stadsgewest Leuven tot
omstreeks 1600 (Leuven 1980) 99.
85. Hendrik I. hertog van Brabant, geboren in
1165, regeerde van 1190-1235. Madou, ibi
dem, 59-61.
86. Jan I, hertog van Brabant, geboren in 1275,
regeerde van 1294-1312. Lemaire e.a..
Bouwen door de eeuwen heen. Inventaris
van het cultuurhistorisch bezit in Vlaande
ren. Architectuur, dl. 1prov. Brabant, arr.
Leuven (Luik 1971) 221-222. Lemaire en
Godts, 'De gotische bouwkunst', in: Van
Uytven (samenst.) Leuven, 301.
87. Madou, Heilige Gertrudis, 60-61.
88. Men denke hierbij bijvoorbeeld aan leden
van het dertiende-eeuwse geslacht Van
Borgvliet: Dillo en Van Synghel, Oorkon
denboek dl. II, eerste stuk: Boudewijn en
Simon, maart 1242 (nr. 991) Hendrik 13
jan. 1235 (nr. 975), Witto en Betto (1218)-
1219 (nr. 951). In de veertiende eeuw kwa
men de meeste hertogelijke lenen te Borg
vliet in handen van het geslacht Van der
Dilft, dat erin slaagde, deze te laten omzet
ten in een heerlijkheid.
89. Den Hartog, Oudste kerken, 124-163, be
handelt de door de graven binnen hun do
meinen gestichte kerken. Daar is Geertrui
denberg niet bij!
90. Keizer Otto IV regeerde van 1209-1218.
91. Graaf Floris IV van Holland, geboren in
1210. regeerde van 1222-1234.
92. H.P.H. Jansen, 'Politieke ontwikkeling
circa 1100-1400, Holland, Zeeland en het
sticht 1100-1433'. in: NAGN dl. 2 (Haar-
lem-Bussum 1982), 292- 293; P. Avonds,
'Brabant en Limburg 1100-1403 ibidem
457-459. Scherpenisse, 'Uit de geschiede
nis', 98-99 zag deze ontwikkelingen even
eens bijzonder scherp.
93. PA. Henderix, 'Graaf cn stad in Holland
en Zeeland in de twaalfde en vroege der
tiende eeuw' in: R. Rutte en H. van Engen
(red.) Staclwording in de Nederlanden. Op
zoek naar een overzicht (Hilversum 2005)
47-62, vooral 53-54 en 57.
94. Leenders, Turnhoutervoorde, 25-30 en 392.
De schrijver wees mij op R. Rentenaar,
'Wendelnesse', Mededelingen Naamkunde,
40 (1964) 73-97: idem, 'Overmate ten zui
den van de Oude Maas in de middeleeu
wen', Historiunculae 10 (1965) 130 - 141;
J. Renes, West-Brabant: een cultuurhisto
risch landschapsonderzoek. Waalre, 1985.
(Bijdragen tot de studie van het Brabants
Heem nr.26) en C.H.M. de Bont,'A Dutch
Atlantis Five Metres Below Sea Level: Re
constructing the Medieval Landscape of
the Groote Waard' in: Permanent Euro
pean Conference for the study of the rural
landscape. Proceedings 2001 (Tallinn 2003)
23-29.
95. W.A. van Ham, 'De symbolen van Geer
truidenberg', De Oranjeboom 22 (1969)
68-72.
96. J.P.W.A. Smit, De Brabantsche beelden en
teekens van recht ('s-Gravenhage 1957)
208-214.
97. Spaarnwoude ligt in de gemeente Haar-
lemmerliede en Spaarnwoude. De kerk uit
de tweede helft van de achttiende eeuw
heeft een toren uit het eerste kwart van de
dertiende eeuw: R. Stenvert e.a.. Monu
menten in Nederland, deel Noord-Holland
(Zeist/Zwolle 2006) 348-349. Zie ook Den
Hartog. Oudste kerken, 206-207. Wat het
Gertrudispatronage betreft zie ook het on
derschrift van de afbeelding op blz. 78
(...komt alleen voor te Spaarnwoude).
98. Den Hartog, Oudste kerken, 17, 80, 158 en
passim.
99. Dit waren (onder andere?) de kerken van
Kloetinge op het eiland Zuid-Beveland,
Oostende op het vroegere eiland Baarland
en Ouwerkerk op het vroegere eiland Dui-
veland: Dekker, Zuid-Beveland. 75,342. Er
hoeft niet steeds van een vroegere band
met Nijvel sprake te zijn geweest. Soms is
deze slechts verondersteld, zoals te Ou
werkerk.
100. Madou. Heilige Gertrudis, 66-67, vooral
voetnoot 8 op blz. 67.
101. Madou, ibidem, 28-106.
102. Madou, ibidem. 63-64.
103. Madou, ibidem, 13-14.
104. E. de Seyn, Geschied- en aardrijkskundig
Woordenboek der Belgische Gemeenten dl.
2 (Turnhout z.j.) 727 noemt de legenden
nog als werkelijke historische gegevens;
R. van Uytven, 'Landen' in: Gemeenten
van België, Vlaanderen dl. 1 [Brussel 1980]
540 noemt deze niet eens. Dat wil niet zeg
gen dat deze nergens meer zouden voor
komen. Zie bijvoorbeeld de websites van
plaatselijk geïnteresseerden.
105. J. De Meulemeester en A. Matthijs, 'de mi
litaire architectuur', in L.. Deléhouzée en
J. De Meulemeester e.a., Romaanse archi
tectuur in België (Tielt 2000) 171. H.E. Ku-
bach en A. Verbeek, Romanische Baukunst
am Rhein und Maas Band IV. Architecturge-
schichte und Kunstlandschaft, 15, 605. Hier
bij wordt verwezen naar J. Mertens,'Tombes
mérovingiens et églises chrétiens', Archeo-
logia Belgica 187 (Brussel 1976) 30-39.
106. Onder andere afgebeeld bij Rutte, Steden-
politiek, 71-73.
107. Madou, Heilige Gertrudis, 4, voetnoot 5;
17; 60-61; 85-88 en 121-122.
108. Zie de eerste aflevering van dit artikel, 92.
109. Zie de eerste aflevering van dit artikel, 93-
94.
110. Zie de eerste aflevering van dit artikel, 94.
111. C. Slootmans, De Heilig Kruis Ommegang
van Bergen op Zoom. Bergen op Zoom
1946; idem,'De Hoge Lievevrouw van Ber
gen op Zoom Jaarboek De Ghulden Roos
jrg. 24-26 (1964-1966) passim.
112. H. Levelt, 'De Kapel der Schepenen in het
Stadhuis te Bergen op Zoom', De Sinte
Geertruydtsbronne 4 (1927) 6-9.
113. Jac. Baselius, De obsidione Bergopzomii,
ad eius urbis senatum commentarius (Ber
gen op Zoom 1603) 22-23. Zie ook de vo
rige Waterschans, blz. 88, en W. A. van
Ham, 'Gertrudis van Nijvel: een lofprijzing
op de grens van twee culturen. Thomas de
Rouck als eredichter van de stadspatro
nes', De Waterschans 34 (2004) 17-24.
114. W.A. van Ham, "Langs Schelde en Een
dracht. Het polderlandschap vóór 1584'.
De Ghulden Roos 35 (1975) 24.
115. W.A. van Ham, 'Tradities herleven, vraag
stukken blijven: bij de inwijding van de
nieuwe Sint Gertrudiskapel'. De Water
schans 19 (1989) 5058.
116. Margry,'Topografische ontwikkeling'. 111-
112.
117. Madou, Heilige Gertrudis, 65-71.
118. J.G. Smit, 'De graven van Holland op reis.
Het grafelijk itenerarium van het begin
van de veertiende eeuw tot 1425', in: W.
van Anrooij e.a.. Holland in wording...
(Hilversum 1991) 91-124.
119. Zie ook E. den Hartog, 'Bouwen voor pre
stige, ziel of vrede. De oudste stenen ker
ken in Holland en hun opdrachtgevers'.
Bulletin K.N.O.B. 97 (1998) 15-30.
