door dr. Willem van Ham De Waterschans nr. 2-200 7 Het pand Stationsstraat 10, tot medio 2006 een juwe lierszaak, eigendom van de Roosendaalse firma Vergou wen, herbergde een merkwaardi ge wapensteen. In november van vorig jaar vertel de de heer Ton de Klerk mij dat deze steen zich thans in zijn juwe lierszaak Fortuinstraat 12 bevindt. Dit was gedurende lange jaren in bezit van de eertijds ter stede zeer bekende drogist Willem Besling.1 De wapensteen prijkt in de ach terwand van de winkelruimte. Hij meet 165 x 50 cm. Het geheel stelt het wapen van Bergen op Zoom voor, gehouden door twee wilde mannen en bekroond met een or nament. De knotsen die de schild houders dragen, zijn vlak boven de handen recht afgekapt (afb. 1). De vraag die mij gesteld werd, be treft de ouderdom van de steen. Vervolgens waarvandaan deze komt en wat zijn oorspronkelijke bestemming is geweest. Wat de eerste vraag betreft kan worden verwezen naar één publi catie, de catalogus Beeldig Ber gen, twintig jaar geleden uitgege ven bij gelegenheid van een fototentoonstelling in het Markie zenhof. De catalogus is het product van een inventarisatie, gemaakt in de maanden december/januari 1986/1987. Die omvat alle toen bekende gevelstenen, -plastieken en -beelden aan gebouwen in de toenmalige gemeente Bergen op Zoom, evenals van vrijstaande beelden in de openbare ruimte al daar.2 Het object is daarin opge nomen, hoewel het toen niet zichtbaar was vanaf de openbare weg. De reden voor de opname was dat dit de enige oude (gevel?)steen met het wapen van Bergen op Zoom betreft. De samenstellers dateren hem aan het begin zeven tiende eeuw. Hij zou afkomstig zijn uit de achtergevel van het al genoemde pand aan de Stations straat.3 De heer De Klerk deelde mij nog mee dat zijn vader ongeveer der tig jaar geleden de steen had aan getroffen in of aan één van de achtergebouwtjes van het pand. Een dikke kalklaag bedekte het geheel. Nadat hij was schoonge maakt, is de steen ingemetseld in Afb. 1. Wapensteen uit het pand Stationsstraat 10. HCM Bergen op Zoom, topografische atlas, foto SST F109. 6 2 Afb. 2. Gedenkpenning, vervaardigd na het beleg van 1622. HCM Bergen op Zoom, penningen museum. de achterwand van diens kantoor. Een kunsthistoricus heeft mij aan de hand van uiterlijke kenmerken zelfs de late zestiende eeuw als mogelijke tijd van de bewerking van de steen genoemd. Maar is de sculptuur wel zo oud? Hij maakte mij duidelijk dat ik met mijn ken nis van de heraldiek of wapenkun de eveneens een bijdrage aan de datering kon leveren. Het pand Stationsstraat 10 is een gemeentelijk monument in de ge vel wand aan de zuidzijde van die straat. Deze omvat de nummers 2 t/m 12. Aan de oostzijde wordt de huizenrij fraai afgesloten door de hoekbebouwing Stationsstraat/- Wassenaarstraat, het zogenaamde 'torentje van Van Genk' (nummer 12/12A). Dat pand heeft een gevel steen met het jaartal 1884. Stations straat 10 grenst er onmiddellijk ten westen aan. De samenstellers van het Monumentenboek van Ber gen op Zoom (1995) dateren het pand op 1881. Zij stemmen wat de datering van de wapensteen be treft, in met de schrijvers van Beeldig Bergen.4 De Stationsstraat is aangelegd in 1868-1873 tussen de oude stads kern en het station, dwars door het vroegere bastion William. De aanleg vond plaats na het realise ren van de oudste fase van het slechten van de vesting. De be bouwing is nadien geleidelijk aan gerealiseerd, vooral in de jaren tachtig van de negentiende eeuw. In de Middeleeuwen stond buiten de toenmalige Wouwsepoort een voorstadbebouwing. Die moest reeds tijdens de Tachtigjarige Oorlog plaats maken voor de aan leg van nieuwe vestingwerken. De wapensteen moet uit een oudere situatie afkomstig zijn. Wisten wij maar of hij in de bodem is aange troffen of dat hij door één van de bewoners uit een pand elders in de stad als curiositeit in een bijge bouwtje van Stationsstraat 10 is ingemetseld. Onderzoek in de bevolkingsregisters en de kada strale leggers leverde echter geen doorslaggevende feiten op. Toch komt het mij voor dat er een discrepantie bestaat tussen een datering in vroegere eeuwen en de geschiedenis van het pand. Bij een eerste beschouwing kan men aan de hand van heraldische ken merken al veronderstellen dat da tering veel later dan de zestiende of zeventiende eeuw moet liggen: hooguit in de achttiende, zo niet eerste helft van de negentiende eeuw. Hierop voortredenerend dringt zich een zekere volgorde van te bespreken elementen op. Aan de hand hiervan kan een voorlopige, zij het niet definitieve conclusie worden getrokken. Het wapen van Bergen op Zoom Een wapen is een symbolische voorstelling die in hoofdzaak be staat uit een schild, het afweerwa- pen van een middeleeuwse strij der, waarop kleuren en emblemen zijn aangebracht. Een beslissend kenmerk voor een dergelijk sym bool is dat het gedurende lange tijd onveranderd blijft en erfelijk is, voor zover het personen be treft. Meestal zijn er aan het schild versieringen toegevoegd, die eveneens een zinnebeeldige bete kenis kunnen hebben. Dit zijn: de bekroning boven of op de boven rand van het schild, bestaande uit een helm met een zogenaamd helmteken en dekkleden. In plaats hiervan wordt vooral sinds de zes tiende eeuw een wapenkroon op het schild gezet. Naast, achter, of aan beide kanten staan de schild houders: afbeeldingen van men sen, dieren of fabelwezens die het schild vasthouden. Het geheel wordt aan de onderkant vaak af gesloten door een voetstuk, een terras waarop gras groeit (een zo genaamde grasgrond) of een an der ornament. Als het geheel door gewoonte en overlevering in hoofdzaak niet meer verandert, noemt men dit geheel een wapen ensemble. Te Bergen op Zoom was het wa penschild in de dertiende eeuw gelijk aan dat van de toenmalige heren, die van Breda. Dit geslacht regeerde stad en streek tot in de jaren tachtig van de dertiende eeuw. Het voerde in een rood schild drie kleine zilveren schuin- kruisen. Omdat de stad Breda het zelfde wapen van zijn heren had overgenomen waren beide wapen schilden dus gelijk. Aan het einde van de vijftiende eeuw voegde men te Bergen op Zoom een spre kend element er aan toe: drie groene bergen, ofwel één berg met drie toppen. De versiering rond het schild wis selde tot de zeventiende eeuw sterk. Het toevoegen van een kroon komt voor het eerst voor in 1622 (afb. 2). De vormgeving van deze versiering verandert nog al 63

Periodieken

De Waterschans | 2007 | | pagina 11