door dr. Willem van Ham
De Waterschans nr. 2-200 7
Het pand Stationsstraat 10,
tot medio 2006 een juwe
lierszaak, eigendom van
de Roosendaalse firma Vergou
wen, herbergde een merkwaardi
ge wapensteen.
In november van vorig jaar vertel
de de heer Ton de Klerk mij dat
deze steen zich thans in zijn juwe
lierszaak Fortuinstraat 12 bevindt.
Dit was gedurende lange jaren in
bezit van de eertijds ter stede zeer
bekende drogist Willem Besling.1
De wapensteen prijkt in de ach
terwand van de winkelruimte. Hij
meet 165 x 50 cm. Het geheel stelt
het wapen van Bergen op Zoom
voor, gehouden door twee wilde
mannen en bekroond met een or
nament. De knotsen die de schild
houders dragen, zijn vlak boven
de handen recht afgekapt (afb. 1).
De vraag die mij gesteld werd, be
treft de ouderdom van de steen.
Vervolgens waarvandaan deze
komt en wat zijn oorspronkelijke
bestemming is geweest.
Wat de eerste vraag betreft kan
worden verwezen naar één publi
catie, de catalogus Beeldig Ber
gen, twintig jaar geleden uitgege
ven bij gelegenheid van een
fototentoonstelling in het Markie
zenhof. De catalogus is het product
van een inventarisatie, gemaakt in
de maanden december/januari
1986/1987. Die omvat alle toen
bekende gevelstenen, -plastieken
en -beelden aan gebouwen in de
toenmalige gemeente Bergen op
Zoom, evenals van vrijstaande
beelden in de openbare ruimte al
daar.2 Het object is daarin opge
nomen, hoewel het toen niet
zichtbaar was vanaf de openbare
weg.
De reden voor de opname was dat
dit de enige oude (gevel?)steen
met het wapen van Bergen op
Zoom betreft. De samenstellers
dateren hem aan het begin zeven
tiende eeuw. Hij zou afkomstig
zijn uit de achtergevel van het al
genoemde pand aan de Stations
straat.3
De heer De Klerk deelde mij nog
mee dat zijn vader ongeveer der
tig jaar geleden de steen had aan
getroffen in of aan één van de
achtergebouwtjes van het pand.
Een dikke kalklaag bedekte het
geheel. Nadat hij was schoonge
maakt, is de steen ingemetseld in
Afb. 1. Wapensteen uit het pand Stationsstraat 10. HCM Bergen op Zoom, topografische atlas, foto SST F109.
6 2
Afb. 2. Gedenkpenning, vervaardigd na het beleg van 1622. HCM Bergen op
Zoom, penningen museum.
de achterwand van diens kantoor.
Een kunsthistoricus heeft mij aan
de hand van uiterlijke kenmerken
zelfs de late zestiende eeuw als
mogelijke tijd van de bewerking
van de steen genoemd. Maar is de
sculptuur wel zo oud? Hij maakte
mij duidelijk dat ik met mijn ken
nis van de heraldiek of wapenkun
de eveneens een bijdrage aan de
datering kon leveren.
Het pand Stationsstraat 10 is een
gemeentelijk monument in de ge
vel wand aan de zuidzijde van die
straat. Deze omvat de nummers 2
t/m 12. Aan de oostzijde wordt de
huizenrij fraai afgesloten door de
hoekbebouwing Stationsstraat/-
Wassenaarstraat, het zogenaamde
'torentje van Van Genk' (nummer
12/12A). Dat pand heeft een gevel
steen met het jaartal 1884. Stations
straat 10 grenst er onmiddellijk ten
westen aan. De samenstellers van
het Monumentenboek van Ber
gen op Zoom (1995) dateren het
pand op 1881. Zij stemmen wat de
datering van de wapensteen be
treft, in met de schrijvers van
Beeldig Bergen.4
De Stationsstraat is aangelegd in
1868-1873 tussen de oude stads
kern en het station, dwars door
het vroegere bastion William. De
aanleg vond plaats na het realise
ren van de oudste fase van het
slechten van de vesting. De be
bouwing is nadien geleidelijk aan
gerealiseerd, vooral in de jaren
tachtig van de negentiende eeuw.
In de Middeleeuwen stond buiten
de toenmalige Wouwsepoort een
voorstadbebouwing. Die moest
reeds tijdens de Tachtigjarige
Oorlog plaats maken voor de aan
leg van nieuwe vestingwerken. De
wapensteen moet uit een oudere
situatie afkomstig zijn. Wisten wij
maar of hij in de bodem is aange
troffen of dat hij door één van de
bewoners uit een pand elders in
de stad als curiositeit in een bijge
bouwtje van Stationsstraat 10 is
ingemetseld. Onderzoek in de
bevolkingsregisters en de kada
strale leggers leverde echter geen
doorslaggevende feiten op.
Toch komt het mij voor dat er een
discrepantie bestaat tussen een
datering in vroegere eeuwen en
de geschiedenis van het pand. Bij
een eerste beschouwing kan men
aan de hand van heraldische ken
merken al veronderstellen dat da
tering veel later dan de zestiende
of zeventiende eeuw moet liggen:
hooguit in de achttiende, zo niet
eerste helft van de negentiende
eeuw. Hierop voortredenerend
dringt zich een zekere volgorde
van te bespreken elementen op.
Aan de hand hiervan kan een
voorlopige, zij het niet definitieve
conclusie worden getrokken.
Het wapen van Bergen op Zoom
Een wapen is een symbolische
voorstelling die in hoofdzaak be
staat uit een schild, het afweerwa-
pen van een middeleeuwse strij
der, waarop kleuren en emblemen
zijn aangebracht. Een beslissend
kenmerk voor een dergelijk sym
bool is dat het gedurende lange
tijd onveranderd blijft en erfelijk
is, voor zover het personen be
treft. Meestal zijn er aan het schild
versieringen toegevoegd, die
eveneens een zinnebeeldige bete
kenis kunnen hebben. Dit zijn: de
bekroning boven of op de boven
rand van het schild, bestaande uit
een helm met een zogenaamd
helmteken en dekkleden. In plaats
hiervan wordt vooral sinds de zes
tiende eeuw een wapenkroon op
het schild gezet. Naast, achter, of
aan beide kanten staan de schild
houders: afbeeldingen van men
sen, dieren of fabelwezens die het
schild vasthouden. Het geheel
wordt aan de onderkant vaak af
gesloten door een voetstuk, een
terras waarop gras groeit (een zo
genaamde grasgrond) of een an
der ornament. Als het geheel door
gewoonte en overlevering in
hoofdzaak niet meer verandert,
noemt men dit geheel een wapen
ensemble.
Te Bergen op Zoom was het wa
penschild in de dertiende eeuw
gelijk aan dat van de toenmalige
heren, die van Breda. Dit geslacht
regeerde stad en streek tot in de
jaren tachtig van de dertiende
eeuw. Het voerde in een rood
schild drie kleine zilveren schuin-
kruisen. Omdat de stad Breda het
zelfde wapen van zijn heren had
overgenomen waren beide wapen
schilden dus gelijk. Aan het einde
van de vijftiende eeuw voegde
men te Bergen op Zoom een spre
kend element er aan toe: drie
groene bergen, ofwel één berg
met drie toppen.
De versiering rond het schild wis
selde tot de zeventiende eeuw
sterk. Het toevoegen van een
kroon komt voor het eerst voor in
1622 (afb. 2). De vormgeving van
deze versiering verandert nog al
63