De Waterschans nr. 2-2007
De wildemannen zijn goed ge
proportioneerd. Ze wijken af van
het wapendiploma, waarop de
weinig gespierde schildhouders
enigszins naar buiten toe (afge
wend) wegkijken. Een variatie die
zeker niet in strijd is met het
heraldische gebruik dat aan de
kunstenaar of ambachtsman een
zekere vrijheid laat in de weerga
ve van een wapen.
Conclusie
Het geheel overziende dringt zich
de veronderstelling op dat de wa
pensteen is gemaakt aan de hand
van de afbeeldingen die tussen
1830 en 1837 te Bergen op Zoom
algemeen bekend waren. De hoge
re kwaliteit van de later vervaar
digde afbeeldingen en zeker die
van de wapensteen uit 1873/1874
geeft aan dat er een omslag in stijl
en techniek heeft plaatsgevonden,
waarvan die van 40 jaar eerder
nog geen spoor vertonen.
Was de hier besproken steen uit
de Stationsstraat dan afkomstig
van het bordes uit 1833, of eerder
een voorstudie van een beginner,
om aan te tonen dat hij het werk
stuk aankon? Het jaartal van de
volgende wapensteen (1873/1874)
valt juist in de periode dat er einde
lijk voor de ingeslapen vestingstad
een meer welvarende toekomst
daagde. De halfvergane en be
schadigde wapensteen van veertig
jaar eerder voldeed niet meer en
geraakte mogelijk in handen van
mensen die er geen raad mee wis
ten en hem na een tiental jaren
rondslingeren uiteindelijk inmet
selden in de gevel van een achter
gebouwtje.
Twijfels over de juiste datering
blijven er toch bestaan. Dat ik de
ze niet heb kunnen oplossen,
daarvoor houd ik mij bij voorbaat
geëxcuseerd. Zelfs een oudere da
tering is altijd nog mogelijk, maar
lijkt mij gezien het voorafgaande
weinig waarschijnlijk.
Al met al een curieuze, raadsel
achtige wapensteen, die als heral
dische merkwaardigheid zeker
een lang bestaan verdient. De hui
dige situatie lijkt hiervoor een
waarborg.
Literatuurlijst:
68
De Waterschans nr. 2-2007
Noten:
69
'i
'i
Afb. 7. Het bordes uit 1874 vlak voor zijn afbraak in 1938. HCM Bergen op
Zoom, foto in de topografische atlas, SGRN402.
Blok. W. en P. van Eenennaam, Beeldig
Bergen. Cat. Bergen op Zoom z.j. [1987].
Foto's objecten: Ruud Beusekamp.
Ettro, F.J. van, 'The Heraldic Chart of
Brabant by Zangrius from the year 1600',
De Nederlandsche Leeuw 71 (1964) kol.
211-217.
Gids voor Bergen-op-Zoom en omstre
ken ten dienste van vreemdeling en stadge
noot (Bergen op Zoom, P. Harte, 1889).
Ham, W.A. van, 'De symbolen van stad
en land van Bergen op Zoom', De Neder
landsche Leeuw 85 (1968) 178-189.
Idem, 'De symbolen van de gemeenten
in het markiezaat van Bergen op Zoom',
De Ghulden Roos 31 (1971) 53-66.
Idem. 'De wapens van de steden in het
voormalig hertogdom Brabant'. De Bra
bantse Leeuw 25 (1976) 163-196.
Idem, Het Doorluchtig Huis van Bergen
op Zoom: een overzicht van de geschiede
nis van de heren en markiezen van Bergen
op Zoom, hun verwanten en hun bezittin
gen (1287-1795). Zaltbommel, 1977.
Idem, 'Het wapen van Bergen op Zoom'
Gens Nostra 39 (1984) 352-356, reactie op
Afb. 8. Wapensteen uit het in 1874 gerealiseerde bordes van het stadhuis. HCM
Bergen op Zoom, foto topografische atlas, SGRN375.
een gelijknamig artikel van H. 't Jong.
Idem, 'Enige oude foto's van Bergen op
Zoom aan het licht gekomen'. De Water
schans 15 (1985) nr. 4, 8-9.
Idem, Het Bergse stadswapen temidden
van de overige Brabantse wapens, De Wa
terschans 16 (1986) nr. 3,57.
Idem, 'De symbolen van Bergen op
Zoom', De Brabantse Leeuw 36 (1987) nr.
4, 223-260.
Als afz. overdruk: De symbolen van Ber
gen op Zoom [1987],
Idem. 'De wildemannen van Bergen op
Zoom', De Waterschans 32 (2002) 152-159.
Idem, 'Wapens en vlaggen in Westelijk
Noord-Brabant', De Gladden Roos 65
(2005) 57-108.
Mosselveld, J.H. van en W.A. van Ham,
Prenten van Bergen op Zoom (Breda
1967)
Mosselveld, J.H. van en W.A. van Ham,
Tekeningen van Bergen op Zoom (Bergen
op Zoom 1973)
Slootmans, C., 'De gevel van het stad
huis te Bergen op Zoom', Sinte Geer-
truydtsbronne 9 (1932) 166-171.
Vanwesenbeeck, C. (eindred.) van J. Op
't Hoog e.a., Bergs Monumentenboek. Mo
numentale architectuur in Bergen op Zoom.
Bergen op Zoom 1995.
1. Over dit pand De Waterschans 27
(1997-2) 76-80.
2. Blok en Van Eenennaam, Beeldig Ber
gen [1987],
3. Blok en Van Eenennaam, Beeldig Ber
gen, 33 nr. 12.
4. Vanwesenbeeck (eindred.) van Op 't
Hoog e.a., Bergs Monumentenboek,
182-183.
5. Van Ham. 'Symbolen', 5-20.
6. Van Ham, Wapens en vlaggen, 78-80.
7. Van Ham, 'De wapens', 168 179, afb. 2
en 192; Van Ettro, 'The Heraldic
Chart', 211-217.
8. Van Mosselveld en Van Ham. Prenten,
nr. 13. De gravure is gemaakt door J.C.
Philips naar de tekening van A. de Ha-
en. Deze is onder andere is gereprodu
ceerd in Tekeningen van Bergen op
Zoom (Bergen op Zoom 1973) 101 nr.
75.
9. Van Ham, Het Doorluchtig Huis, 68-
72. Grappig is in dit geval nog het in
signe van de stadsbode of bodebus, dat
in 1786 is aangemaakt. Het ovale wa
penschild is verticaal gearceerd, dus
als rood, terwijl de schuinkruisjes met
emaille of verf rood zijn ingekleurd!
Van Ham, Symbolen, 17 afb. 23.
10. Van Ham, 'Symbolen', 13.
11. Archief van de Hoge Raad van Adel
te 's-Gravenhage, dossier Bergen op
Zoom.
12. Bibliotheek Historisch Centrum Ber
gen op Zoom, nr. 6991 (gedrukt): Re
glement. Op het varen der beurt- en
veerschepen, binnen de stad Bergen op
Zoom. Ter Stads-drukkerij van J. Ver
kouteren te Bergen op Zoom, litt. B. no.
137. 3 sept. 1819,
13. Van Ham, 'Symbolen', 9 afb. nr. 13.
14. Gemeentearchief Bergen op Zoom.
serie akten, behorende bij het reperto
rium, nr. 949,5 juli 1830 en nr. 2389,30
december 1873.
15. Bibliotheek Historisch Centrum Ber
gen op Zoom, nr. 6992 (gedrukt): Re-
glement tot onderhoud van de zuiver
heid der straten, vastgesteld 2 juni 1837.
16. Ibidem, doos verordeningen, 5 okt.1888
en Gids voor Bergen-op-Zoom. 1889.
17. Het is niet duidelijk of het bordes, zo
als afgebeeld in Van Ham en Van Mos
selveld, Tekeningen 30 nr. 3, vergelijk
dezelfde schrijvers, Prenten, nr. 14, dat
van vóór of van na de vernieuwing uit
dat jaar is. De opgang daarvan telt
minder trappen en het bordes ziet er
heel anders uit dan het in 1833 veran
derde. De borstwering wordt geflan
keerd door pilaren, bekroond door
stenen bollen.
18. Slootmans,'De gevel van het stadhuis',
166-171.
19. Adrianus Pilaar, geb. 1800 en overl.
1853 te Bergen op Zoom, was een
zoon van Marinus Adriaan en Corne
lia Augustijn. Zijn borgen waren Pet
rus Theewe, mr. kleermaker en Mat-
theus Pilaar, deurwaarder, beiden te
Bergen op Zoom. Mattheeus Pilaar,
geb. 1772, overl. 1842 te Bergen op
Zoom, was eerst timmerman en daar
na stadsbode en deurwaarder. Hij was
een oom van vaderszijde van de aan
nemer.
20. Gemeentearchief Bergen op Zoom.
serie akten, behorende bij het reperto
rium, nr. 1116,19 augustus 1833.
21. Van Ham.'Eenige oude foto's', 8-9.
22. Gemeentearchief Bergen op Zoom,
serie akten, behorende bij het reperto
rium, nr. 2389, 30 december 1873.
23. Antonius Bernardus Pilaar, geb. 1837,
overl. 1885 te Bergen op Zoom, was
een zoon van Johannes Martinus of
Jan Martijn, brievenbesteller, later
deurwaarder bij het kantongerecht en
van Elisabeth W. van Dort. Zijn broer
Wilhelmus Johannes, geb. 1835 te Ber
gen op Zoom, vertrok in mrt. 1899
naar Rotterdam. Q
