Partnerschap in de praktijk
W
E MAAGD
De Waterschans nr. 3-200 7
Instandhouding stedelijk landschap Bergen op Zoom:
Door ds. drs. Willem Vermeulen
De Waterschans nr. 3-200 7
De middeleeuwse stadskerk: de
Grote- of Sint-Gertrudiskerk
Parmantig op de Markt van Ber
gen op Zoom staat de toren van
de stadskerk. Tijdens de dagen
van carnaval is deze aangekleed
met een metershoge kiel. Dan
heet de toren in de volksmond:
de Peperbus. Door het jaar heen
heet de kerk de Sint-Gertrudis
kerk. Oudere hervormde Berge-
naren spreken echter over de
Grote kerk. Het was dan ook de
hervormde gemeente die dit ge
bouw tot 1966 in bezit had en ge
bruikte. Vanaf 1580 want daar
voor was de kerk katholiek. De
hervormde gemeente had de
middeleeuwse kerk niet terug
hoeven te geven. Immers, in 1747
was het gebouw tot de grond toe
afgebrand na het bombardement
Afb. 1. Grote- of Sint-Gertrudiskerk.
r r
Dit artikel verscheen in iets gewijzigde vorm als hoofdstuk nr. 11 in het boek
"Kansen voor kerkgebouwen"
Uitgave Protestantse Kerk Nederland, mei 2007.
Het is inmiddels een open deur: het behoud van kerkelijke gebouwen
gaat de draagkracht van de eigenaresse, in casu de locale geloofsge
meenschap mijlenver te boven. Niet altijd is de jas te groot, maar
vooral is deze veel te zwaar om alleen te dragen.
In Bergen op Zoom zijn inmiddels een aantal kerkgebouwen uit het
stedelijk landschap verdwenen. Beroemde gesloopte kerkgebouwen
zijn de Josephkerk die bij V&D stond en de Martelarenkerk aan het
Bolwerk. Van een aantal thans bestaande kerkgebouwen is de toe
komst onzeker. Maar gelukkig is in Bergen op Zoom met een aantal
kerkgebouwen op een interessante manier omgesprongen, waardoor
behoud mogelijk bleek. Rode draad in de verhalen van deze gebou
wen is dat het lukte om partners te vinden. Soms werden nieuwe be
stemmingen gevonden en dat ging dan gepaard met stevige verbou
wingen. Soms ook bleef de kerk het gebouw waar gelovigen
samenkomen, maar niet altijd zijn dat dezelfde gelovigen.
In dit artikel wil ik kort de gebouwen beschrijven die als het ware
een soort herstart hebben mogen beleven.
door de Fransen. De herbouw
vond plaats met protestantse
fondsen en protestantse stenen.
Dus, de maatregelen ten tijde van
Napoleon om kerken terug te ge
ven ging aan Bergen op Zoom
voorbij. De Hervormden bleven
heer en meester in hun Grote
Kerk en in de vijftiger en zestiger
jaren van de vorige eeuw ging
men dat meer en meer betreu
ren. Het bleek voor deze kleine
gemeenschap een onmogelijke
opgave om dat grote gebouw te
restaureren en te blijven gebrui
ken. In 1966 werd de kerk over
gedragen aan de gemeente. Na
tuurlijk niet voor een gulden,
zoals wel beweerd wordt. De
overheid zou de restauratie ter
hand nemen en dan zou er naar
nieuw gebruik gezocht worden.
Nieuw onheil sloeg toe toen de
kerk in 1972 wederom geheel tot
de grond toe afbrandde. Het ge
hele interieur inclusief het ach-
tiende eeuwse pijporgel van Del
Haye ging verloren. Lang ston
den de verkoolde resten in het
centrum van de stad. Eind zeven
tiger, begin tachtiger jaren werd
weer begonnen met restauratie.
In de loop van de jaren tachtig
zou het gebouw weer geheel zijn
gereconstrueerd, maar wat dan?
De gemeente Bergen op Zoom
overlegde met de parochies en
de voormalige eigenaresse de
hervormde gemeente. Het plan,
voor sommigen met een beetje
pijn, kwam op het volgende neer:
De gemeente zou het gebouw in
eigendom en dus in onderhoud
houden. Twee parochies in het
centrum van de stad zouden gaan
fuseren, hun gebouwen afstoten
en hoofdgebruiker worden van
de Sint-Gertrudiskerk. Zij beta
len het verwarmen van de kerk
en wat klein onderhoud. En de
hervormde gemeente kreeg een
beperkt gebruiksrecht. Het grote
voordeel van deze overeenkomst
was dat de lege gerestaureerde
kerk in één keer gemeubileerd
zou worden met de inboedel die
uit de beide katholieke kerken
zou overblijven, onder andere
twee kansels, bijzondere Vlaam
se biechtstoelen, een prachtig
Ibach pijporgel uit 1863 en een
nog ouder koororgel.
En zo gebeurde het. In 1987
werd de kerk opnieuw in gebruik
genomen en tot op de dag van
vandaag is de kerk in goede staat
van onderhoud en volop in ge
bruik. De meeste oecumenische
activiteiten vinden hier plaats.
Katholieken en protestanten
voelen zich er thuis. Ook zijn er
concerten en af en toe houdt de
burgerlijke gemeente haar bij
zondere bijeenkomsten in dit ge
bouw. Afscheidsrecepties om
maar wat te noemen.
De kerk van de Heilige Maagd
Maria ten Hemelopneming, nu
theater de Maagd
Aan de overkant van de markt,
tegenover de Sint-Gertrudiskerk
en ook een beetje van de markt
af, staat de voormalige Maagd-
Afb. 2. De Heilige Maagd Maria ten Hemelopneming. Nu theater.
kerk. Toen aan het begin van de
negentiende eeuw, zo rond 1815,
het de katholieke gemeenschap
niet lukte de grote kerk terug te
krijgen werd hen het recht gege
ven om aan de Markt een nieuwe
kerk neer te zetten. Een kolos
saal gebouw in neoclassicistische
stijl. Architect was J.E. Franssen
uit Antwerpen. Het werd een
drie-beukige hallenkerk met Io
nische zuilen. Het gebouw werd
opgeleverd in 1829 en werd door
de decennia heen versierd met
prachtige glas-in-lood ramen,
muurschilderingen en indruk
wekkend meubilair. Maar veel te
groot, veel te duur in onderhoud,
onmogelijk warm te stoken, kort
om de parochie van de Heilige
Maagd Maria ten Hemelopne
ming zat er eind vorige eeuw be
hoorlijk mee omhoog. Totdat het
plan aan de orde kwam wat hier
boven is beschreven. De katho
lieken staken de markt over met
heel hun hebben en houden. Er
bleef een enorm grote en lege
ruimte achter. De nieuwe eigena
resse was de gemeente Bergen
op Zoom. Lang heeft de kerk
niet leeg gestaan. Zodra de ver
huizers de hielen hadden gelicht
begon de restauratie en verbou
wing. In het bestaande karkas is
een kompleet theater gebouwd.
De architect Onno Greiner heeft
hiermee een geweldige prestatie
geleverd. De bezoekers van het
theater met de toepasselijke
111
