De Waterschans nr. 3-200 7
naam 'de Maagd' (want zoiets
krijg je er toch niet uit bij Berge-
naren) zijn altijd weer verrast
door de stijlvolle ambiance. Bij
na alle glas in lood ramen zijn op
hun plaats gebleven. De mensen
die op het tweede balkon zitten
kunnen de kapitelen van de zui
len bijna aanraken. En als alle
gordijnen opengaan en alle de
corstukken in de toneelzolder
verdwijnen is er een prachtig
zicht op de muurschilderingen
van de voormalige apsis. De ge
meente is eigenaresse en het
theater draait sinds 1990 op volle
toeren. Dit gebouw heeft een be
stemming waar ook het publiek
massaal van kan genieten. Na
tuurlijk was het voor sommigen
wel even wennen.
De Sint-Antonius Abt kerk, nu
wijkcentrum
Het voormalige dorp Borgvliet,
even ten zuiden van Bergen op
Zoom, had al heel lang een eigen
dorpskerk. Toen het dorp in het
begin van de twintigste eeuw als
stadswijk werd ingelijfd en meer
huizen en dus meer bewoners
kreeg, kwam er in 1930 een gro
tere kerk met een fraaie toren.
Deze toren is de kerk noodlottig
geworden, want op 27 oktober
1944 om 07.00 uur werd de toren
opgeblazen door de Duitsers.
Dat gebeurde weinig vakbe
kwaam zodat de toren bovenop
het kerkschip terecht kwam.
Merkwaardig genoeg bleef het
heiligenbeeld van Sint-Antonius
Abt ongeschonden tussen de
brokstukken overeind staan.
Enige jaren na de oorlog kwam
er weer een nieuwe kerk voor
Borgvliet. Architect J. de Lint gen.
maakte de plannen en in 1951
werd dit gebouw ingewijd door
bisschop Beaten. Het betreft een
driebeukige basiliek. De vorm
geving doet 'vroegchristelijk' aan
door gebruikmaking van bak
steen en veel natuursteen en
door de Romaanse stijlvormen.
Ook dit gebouw werd in de loop
der jaren te groot, ofwel de pa
rochie werd te klein. In de ne
gentiger jaren werd besloten de
kerk voor de erediensten te slui
ten, maar tegelijk werd er uitge
keken naar een manier om het
gebouw voor de wijk te behou
den. Ook moest er één kapelletje
toegankelijk blijven om te bid
den en een kaarsje te branden.
Natuurlijk met dat beroemde
beeld dat de oorlog had over
leefd. In het jaar 2000 werd dit
besluit ten uitvoer gebracht. De
partners die zich over het ge
bouw hebben ontfermd zijn de
gemeente Bergen op Zoom en
de woningbouwstichting Wonen
West Brabant. Aanvankelijk is
bekeken of het mogelijk zou zijn
woningen te bouwen in het roya
le schip van de kerk. Dit zou ech
ter tot een te grote aantasting
van de architectuur leiden. Er is
nu voor gekozen om in de kerk
een soort tweede gebouw te
plaatsen. Hierin en hier omheen
zijn de ruimtes voor het wijkcen
trum en is er een kinderdagop-
vang. De eerder genoemde kapel
is vanaf de straat direct bereik
baar. Het gebouw is nu het klop
pende hart van deze wijk, eigen
lijk zoals het altijd geweest was.
Alleen op de plek van het altaar
staat nu de bar met bierpomp.
Ook weer wennen voor sommi-
Afb. 4. De Hervormde kerk.
De Hervormde kerk, nu kerke
lijk centrum Williamstraat
De hervormde gemeente die tot
1966 in de Grote- of Sint-Gertru-
diskerk was gevestigd had zich
teruggetrokken in haar evangeli
satiegebouw. Een niet zo indruk
wekkend gebouw, maar wel dui
delijk een kerkje. Het was in
1926 neergezet door de Evange
lisatievereniging. Keurig met
glas in lood ramen en een klein
pijporgel is het een heel sfeervol
kerkgebouwtje. Maar toen in de
tachtiger en negentiger jaren er
over Samen-op-weg werd ge
sproken was er al snel één ding
duidelijk. Dat zou nooit passen
in dit gebouw. De gereformeer
den hadden een royalere behui
zing en dat zou dan het thuishonk
worden voor de protestantse ge
meente. Maar wat te doen met dit
kerkgebouw? Ook weer een ge
bouw met veel emoties. Gekozen
werd voor een beheersstructuur
via een stichting. Een bestaande
400 jaar oude protestantse stich
ting (het Protestants Weeshuis)
nam het gebouw over. Het werd
daarmee een diaconaal kerkelijk
centrum. Door de week zijn er
een aantal activiteiten, onder an
dere een oecumenisch inloophuis.
Maar ook op zondag gaat de lof
zang door, alleen niet voor ieder
een even verstaanbaar. Dan
komt namelijk de Chinese prote
stantse gemeente bijeen. Zij zijn
huurder en geven het gebouw
feitelijk de originele bestem
ming: kerkgebouw. De stichting
Weeshuis als eigenaresse, de pro
testantse gemeente als gebruiker
en de Chinese gemeente als
huurder vormen een drieman
schap waarmee dit kerkgebouw
van de slopershamer gered is.
Afb. 3. De Sint-Antonius Abt kerk.
1 1 2
De Waterschans nr. 3-200 7
De Gereformeerde kerk, nu
Ontmoetingskerk
In 1928 werd door de toenmalige
Gereformeerde kerk hun nieuwe
gebouw in gebruik genomen.
Een parmantige gereformeerde
kerk van architect B.T. Boeyinga.
Men rekende op groei zodat de
kerk royaal werd gebouwd. Ook
ging het om een streekgemeente
en kwam men van de omliggende
dorpen naar het Bolwerk, zoals
de laan heet waar deze kerk aan
staat. Maar in de zeventiger ja
ren gingen de gereformeerden
uit die dorpen samen-op-weg
met hun hervormde dorpsgeno
ten. Dit kostte de Bergse gere
formeerde kerk aardig wat le
den. Daarnaast was ook in
Bergen op Zoom de teruggang
van het kerkbezoek te merken.
Het gebouw verkommerde door
verminderde inkomsten. Eind ja
ren tachtig was er sprake van een
zorgelijke situatie. Met de ge
meente Bergen op Zoom werd
hier over gesproken. Ook in het
kader van het Samen-op-weg
proces is wel eens gedacht aan
verkoop en nieuwbouw elders.
De ambtenaren van het stadhuis
hebben met het kerkbestuur van
de protestantse gemeente ver
schillende gesprekken gehad. Zij
wisten haar te overtuigen. Ook
werd richting 'Den Bosch' en
'Zeist' de staat van dit gebouw
gemeld, maar ook de bijzondere
architectuur. Want in de negenti
ger jaren begon men te ontdek
ken dat de 'interbellum architec
tuur', zeker de 'Amsterdamse
school stijl', het waard was om
behouden te blijven.
Aan het begin van de jaren ne
gentig werd het gebouw met de
status van gemeentelijk monu
ment beschermd en direct al in
de inventarisatie van de rijksmo-
numentendienst opgenomen met
de bedoeling het gebouw in de
toekomst als rijksmonument te
gaan beschermen. De tussentijd
werd een periode van geduld en
plannen maken. De medewer
king van de gemeente was erg
groot. Er is zelfs een keer een
wethouder naar Zeist afgereisd
om weer te overleggen over sta
tus en subsidiehoogte. Doordat
de gereformeerde kerk met de
hervormde gemeente ging fuse
ren kwam er ook een ander fi
nancieel verhaal op tafel te lig
gen. Nadat de status van
rijksmonument definitief was,
kon met de restauratie begonnen
worden. In 2003 werd het ge
bouw als nieuw opgeleverd, in
clusief vernieuwd interieur en
orgel.
In samenwerking met de ge
meente is ook gesproken over
het 'zalenbeleid', dit in het kader
van wat toen de 'Culturele Bou
levard' genoemd werd. Vastge
steld werd dat de Ontmoetings
kerk, na restauratie, ook podium
kan zijn voor initiatieven vanuit
de burgerij of het verenigingsle
ven. De gemeente zal doorver
wijzen naar de kerk als mensen
op zoek zijn naar een middelgro
te zaal. Ze zal zelf niet snel zo'n
zaal gaan realiseren. Hierdoor is
er een soort marktpositie voor
de Ontmoetingskerk ontstaan op
het gebied van kleinere concer
ten, kamermuziek, uitvoeringen
van muziekscholen en dergelijke
Ook dit gebouw heeft daarmee
een plek binnen de samenleving
en is voor de eigen gemeente een
aangenaam bezit.
Samenvattend
In Bergen op Zoom is een aantal
voorbeelden te vinden van kerk
gebouwen die in prima staat van
onderhoud verkeren en druk ge
bruikt worden. Toegegeven, niet
altijd voor het doel waarvoor ze
zijn gebouwd, de eredienst. Wel
functioneren ze als stedelijk
'landmark' en hebben ze een
plek in de samenleving. Mensen
komen en gaan. Voor alle boven
vermelde gebouwen geldt dat
deze transformatie nooit had
kunnen plaatsvinden als ze in be
heer waren gebleven bij de oor
spronkelijke eigenaresses. Een
open houding van de overheid en
andere partners zoals de woning
bouwstichting en een theater
visie hebben de gebouwen gered.
Hierdoor konden de geloofsge
meenschappen de handen vrij
maken om zich te concentreren
op hun eigenlijke roeping en
missie.
Een aantal kerkgebouwen werd
in dit artikel niet genoemd. Ik
hoop dat we over een aantal ja
ren kunnen vaststellen dat ook
deze gebouwen veilig gesteld
zijn, maar dat zal lang niet altijd
lukken zonder hulp van derden.
Geraadpleegde literatuur:
Afb. 5. Ontmoetingskerk.
1 1 3
Ben Daeter, Het Bergs protestants weeshuis.
Vier eeuwen wezenzorg en hulpverlening in
Bergen op Zoom. (Bergen op Zoom, 1997)
Willem van Ham, de Grote of sint Gertrudis-
kerk te Bergen op Zoom. Uitgave ter gelegen
heid van de heropening van de Gertrudiskerk.
(Bergen op Zoom, 1988)
Willem van Ham, Onno Greiner e.a., Ter ere
van de Maagd. Uitgave ter gelegenheid van de
opening van stadsschouwburg "de Maagd".
(Bergen op Zoom, 1990)
P. Hoedelmans, Jeeps en klaprozen. Een relaas
van de periode 1944-45 in Bergen op Zoom en
omgeving. (Bergen op Zoom, 1990).
Charles de Mooij, Geloof kan BERGEN ver
zetten. Reformatie en katholieke herleving te
Bergen op Zoom. (Hilversum, 1998).
O. van Nimwegen, Dien fatalen dag. Het beleg
van Bergen op Zoom in 1747. (Bergen op
Zoom 1997).
W. Vermeulen e.a., Een stad op een berg. Ge
denkboek ter gelegenheid van het eeuwfeest
van de Gereformeerd Kerk Bergen op Zoom.
(Bergen op Zoom 1992).
W. Vermeulen en J. Voorsluijs, Vroom Bergen
op Zoom. Bloemlezing uit 425 jaar protestant
se kerkgeschiedenis. (Bergen op Zoom, 2005).
