De Waterschans nr. 4-200 7
De Waterschans nr. 4-200 7
Afb.l Speelplaats van de St. Anthoniusschool (Collectie Het Markiezenhof
Historisch Centrum)
den en boeren gerekend werden.
Voor de gegoede burgers ont
wierp Thorbecke de drie- of vijf
jarige hogere burgerschool: de
hbs. Voor de meisjes werd de
mms opgericht. De hbs bleek on
middellijk aan te slaan.
Lager en middelbaar
onderwijs in Bergen op Zoom
Lager onderwijs in Bergen op
Zoom in de tweede helft van de
negentiende eeuw12
De wet op het Lager Onderwijs
van 1857 zorgde ook in Bergen
op Zoom voor een aantal nieuwe
ontwikkelingen in het lager on
derwijs. De bestaande toestand
voldeed niet aan de wet. Met de
wet kwam er een onderscheid
tussen openbare en bijzondere
scholen, waarbij het bijzonder on
derwijs niet gesubsidieerd werd.
De gemeentelijke overheid kreeg
een grote bevoegdheid bij de rege
ling van het openbaar onderwijs en
het toezicht op het lager onderwijs.
Dit betekende ook een grote aan
slag op de gemeentelijke financiën.
In Bergen op Zoom was er halver
wege de negentiende eeuw geen
openbaar armenonderwijs. De on-
vermogenden zaten op bijzondere
scholen, die geen subsidie hadden.
De gemeente vond dit blijkbaar
geen probleem, want in 1850 gaf zij
toestemming voor het oprichten
van een armenschool van de (ka
tholieke) Vincentiusvereniging.
Deze was voor jongens. De meis
jes zaten op een school van de re
ligieuze zusters. In andere plaatsen
in Noord-Brabant, bijvoorbeeld
Breda, verzorgde het openbaar
onderwijs de scholing van kinde
ren van onvermogenden.
Al snel werd het een probleem
om de armenschool in stand te
houden, waardoor de Vincentius
vereniging probeerde het onder
wijs uit te breiden met betalende
leerlingen, zodat het onderwijs
van de arme kinderen daarvan
betaald kon worden. Later - in
1860 - werd het openbaar onder
wijs uitgebreid met één school
voor het Gewoon Lager Onder
wijs (GLO), bedoeld voor kinde
ren van min- en onvermogenden.
De armenschool van de Vincen
tiusvereniging werd daarbij weer
opgeheven. Met het overplaatsen
van jongens van min- en onvermo
gende ouders naar een openbare
school had niemand problemen
want aan het hoofd stond "een
braaf katholiek onderwijzer". Dat
was niet zo verwonderlijk want in
Bergen op Zoom was ruim drie
kwart van de inwoners katholiek,
20% was Nederlands Hervormd.
Kleine minderheden vormden de
Christelijk Gereformeerden en de
Evangelisch Luthersen. De katho
lieken in Bergen op Zoom hadden
zodoende geen bijzondere afkeer
van openbare scholen.
Vanaf 1863 zat het merendeel van
de jongens op openbare scholen
en in het begin bezochten ook
zondere scholen voor een derde
van de kosten gesubsidieerd. Het
openbaar onderwijs kwam voor
een groot deel voor rekening van
de gemeenten. Het bijzonder on
derwijs zou nog voor het grootste
deel door de ouders bekostigd
moeten worden.
De schoolstrijd, die ruim een
eeuw heeft geduurd, mondde uit
eindelijk uit in een stelsel van
onderwijsvoorzieningen, waarbij
er onderscheid werd gemaakt
tussen openbare en bijzondere
scholen.10 De openbare scholen
vielen onder verantwoordelijk
heid van het openbare bestuur
(gemeenten en rijk). De bijzon
dere scholen vielen onder ver
antwoordelijkheid van schoolbe
sturen die door ouders werden
bemand. Ouders waren vrij om
bijzondere scholen naar eigen in
zicht op te richten en deze scho
len werden financieel met open
bare scholen gelijkgesteld. Deze
financiële gelijkstelling tussen
openbaar en bijzonder onderwijs
kwam in 1917 tot stand en kreeg
voor het basisonderwijs gestalte
in de Wet op het Lageronderwijs
van 1920 (de LO-wet van 1920).
Het middelbaar onderwijs
Vóór 1863 werd er in Nederland
nauwelijks iets aan middelbaar
onderwijs gedaan. De elite stuur
de haar jeugd naar een Franse of
Latijnse school. De volkse jeugd
moest na de lagere school gaan
werken. Vakgericht onderwijs
was er niet in de eerste helft van
de negentiende eeuw.
Op 2 mei 1863 werd door Thor
becke de wet, houdende regeling
van het middelbaar onderwijs
vastgesteld. Er waren openbare en
bijzondere scholen voor middel
baar onderwijs. Thorbecke ging bij
zijn wetgeving uit van standenon-
derwijs: er kwamen aparte scho
len voor het volk, de burgerij en
de hogere stand. Na de lagere
school konden de kinderen van
de laagste stand eventueel nog
enkele jaren (m)ulo volgen. De
exclusieve status van de Latijnse
school en gymnasium11 bleef ge
handhaafd en gereserveerd voor
de "geleerde stand". De tweejari
ge burgerscholen waren bestemd
voor kinderen van de lagere bur
gerij, waartoe ook ambachtslie-
156
meisjes in meerderheid de gesub
sidieerde scholen. Later liep het
aantal meisjes op de gesubsi
dieerde scholen terug. In 1864 be
gon voor de al bestaande zuster
school een periode van bloei,
waarbij aan dit instituut een Ar-
menklas (voor niet-betalende
leerlingen), een Hollandse klas
en een Franse klas verbonden
waren. De gemeentebestuurders
moesten omschakelen van het
passieve toezicht houden tot ac
tief stimuleren van het openbaar
onderwijs. Onder druk van de
wet van 1857 gebeurde dit ook,
maar zij waakten ervoor dat het
standsverschil in het onderwijs
bleef bestaan. We zullen zien dat
hun dat langdurig gelukt is.
Opmerkelijk is dat de rooms-ka-
tholieke pastoor de oprichting
verzocht van een openbare
school. In de tweede helft van de
jaren zestig van de negentiende
eeuw was er ruimtegebrek ont
staan bij het openbaar onderwijs.
Blijkbaar had de katholieke gees
telijke niet zo veel problemen
met de openbare school. In Ber
gen op Zoom zou nog lange tijd
weinig te merken zijn van de pau
selijke encycliek Quanta Cura
(1864), die de openbare neutrale
school als onaanvaardbaar van
de hand wees. Auteurs over Ber
gen op Zoom zijn het erover eens
dat de Bergenaren neigen naar
een liberaal katholicisme. Wat
minder streng in de leer dus. Hun
individualistische mentaliteit zou
Afb.2
Schoolkaart
Lagere School
moeilijk te verenigen zijn met het
dogmatisch karakter van het ge
loof."
Wegens gebrek aan financiën
werd het verzoek van de pastoor
niet beloond en werd het pro
bleem ruimtegebrek opgelost door
subsidie te geven aan een bijzon
dere school, genaamd de school
van Brogtrop. Wegens een aantal
bepalingen van de nieuwe wet op
het lager onderwijs van 187814
was het gemeentebestuur ver
plicht tot aanpassing van het
openbaar onderwijs. Dat hield on
der meer in dat de subsidie aan de
bijzondere school van Brogtrop in
1882 ophield en deze school zich
ontwikkelde tot een bijzondere
niet-gesubsidieerde school met
kostschoolleerlingen. Na 1878
moest een allesomvattend open
baar stelsel gepresenteerd worden,
waarbij een van de uitgangspunten
was en bleef: het handhaven van
het systeem van standenscholen.
De meeste raadsleden waren te
gen de afschaffing van het sys
teem van standenscholen, omdat
dat een verhoging van de onder-
wijslasten voor de gemeente zou
betekenen. Tot dan toe was het
zo dat vermogende burgers via
het schoolgeld meebetaalden aan
het volksonderwijs.
In de loop van de jaren negentig
werd het schoolverzuim minder.
Wel was het schoolverzuim bij
niet-betalende kinderen hoger
dan bij betalende. Ook was het
schoolverzuim van meisjes hoger
dan van jongens. Naar de mening
van de 'Commissie tot Wering
van het Schoolverzuim' was ar
moede de grootste factor van het
verzuim. Het ging dan vooral om
meisjes die werden thuisgehou
den door de moeder uit gemak
zucht (hulp in de huishouding) of
wegens arbeid van de moeder
buitenshuis. Ook waren oorzaken
het spijbelen van kinderen door
'slappe tucht' en arbeid op het
land.
Ontstaan en ontwikkeling van bij
zonder middelbaar onderwijs in
Bergen op Zoom, 1916-195615
Al in de zestiende eeuw kende
Bergen op Zoom een 'Hooghe
Schole', de Latijnse School. Hier
konden kinderen van voorname
Bergenaren les krijgen. In die tijd
kregen jongens en meisjes daar
gezamenlijk les. De rijksoverheid
had kort na Thorbeckes wet aan
geboden om subsidie te verlenen
voor de oprichting van een hbs.
De gemeente aarzelde: de Latijn
se school was goedkoper. Evenals
bij de oprichting van de openbare
lagere scholen speelden hier de fi
nanciën ook weer een belangrijke
rol voor het gemeentebestuur. De
Latijnse school moest na het aan
nemen van de hoger onderwijs
wet van 1876 worden opgeheven,
SI. ANTONIUSSCHOOL
BERGEN-OP-ZOOM.
Schoolkaart
1915 - 19.11
15 7
V. HASSELTSTRAAT 2
VOOR
over het Schooljaar
