De Waterschans nr. 1-2008
De Waterschans nr. 1-2008
thonie van Osta en die doet het
héél erg goed. Binnen een paar
jaar wordt hij bevorderd tot 'vrij
boer', het hoogst haalbare voor
een kolonist. Hij krijgt de be
schikking over een nieuw ge
bouwde boerderij met alles erop
en eraan, "stal, schuur, hooiber
gen en hetgeen daarbij verder
vereist wordt".
Die boerderij is gelegen bij de
Ommerschans in de buurt van
Ommen. Vanaf 1822 bouwt de
Maatschappij van Weldadigheid
namelijk niet alleen kleine hoe
ves maar ook grote bedelaarsge
stichten: de eerste op de Ommer
schans en daarna drie in de
buurtschap Veenhuizen. De daar
gedetineerde bedelaars werken
op het land van vrijboeren als
Anthonie van Osta.
En na dat contract uit 1821 ver
trekt er dus ook een gestage
stroom weeskinderen uit Bergen
op Zoom naar Drenthe. Sommi
gen keren na enkele jaren terug,
er zijn er ook die blijven. Michael
Antonius Overhoff bijvoorbeeld.
Hij is op zijn negende wees ge
worden en op zijn elfde gaat hij
naar Drenthe. Hij wordt 'inge
deeld' bij het uit Schiedam af
komstige gezin van Hendrik
Deerns en blijkbaar is dat een ge
lukkige combinatie want hij blijft
er jarenlang. Daarna plaatst de
kolonie-directie, die regelmatig
weeskinderen herschikt om in el
ke koloniale hoeve voldoende
mannelijke en vrouwelijke ar
beidskracht te hebben, hem een
paar keer over naar andere kolo
niale gezinnen.
Tot hij verkering krijgt. Met een
dochter van een van de allereer
ste kolonisten, Lucassen uit Nij
megen. Michael Antonius Over
hoff en Anna Maria Lucassen
trouwen als ze allebei eenen
twintig zijn en ze mogen van
Bergen op Zoom een koloniale
hoeve betrekken. Ze krijgen vijf
kinderen, van wie er een later
winkelier in de kolonie zal wor
den, en de voormalige 'ingedeel
de' Michael Overhoff krijgt nu
zelf 'ingedeelden' over de vloer.
Ook de vader van Anna Maria
slijt zijn laatste levensjaren bij
hen in huis. Op respectabele leef
tijden overlijden Michael en An
na Maria rond de wisseling van
negentiende naar twintigste eeuw
in 'Rustoord'.
Dat laatste is een door de Maat
schappij van Weldadigheid opge
richt bejaardentehuis, een van de
eerste in zijn soort. Want sociaal
ingesteld is de Maatschappij ze
ker. Ook de gezondheidszorg in
de kolonie is stukken beter dan
elders in het land, zoals nog on
langs in een proefschrift vastge
steld.2 En het koloniale onderwijs
is meer dan goed; qua invoering
van de leerplicht bijvoorbeeld
liep de kolonie een eeuw voor op
de rest van Nederland.
Om van al die dingen te kunnen
genieten, moet je wel een beetje
gehoorzaam zijn. Want het regi
me is streng.
Zwemmen als een vischje
De familie Uhl heeft met dat re
gime weinig problemen, zij zijn
gehoorzaam, meegaand en gods
vruchtig. Dochter Johanna is 17
jaar als ze samen met zeven leef
tijdsgenoten een brief schrijft
aan de predikant die vanuit
Vledder zorgt voor de religieuze
begeleiding van kolonisten: "Wij
bedanken uw lieve domine, dat
gij ons als letmaaten hebt aange
nomen, en ons met die gods
dienst beken heb gemaak, die wij
te voren naauwelijks bij naam
kennen, en lieve domine weet
verzekert dat wij uw nooit verge
ten, en nog minder uwe lessen,
dezelve te leeren, en alle dagen
nog maar te leeven."3
De andere families uit Bergen op
Zoom lopen vroeg of laat wel
eens tegen de kolonie-discipline
aan. Meestal gaat het om kwa
jongensstreken. Als Laurens Au
gustijn zestien is, moet hij samen
met leeftijdgenoten verschijnen
voor de 'Raad van Politie en
Tucht in de vrije koloniën' omdat
zij "op zondag en maandag den
15 en 16 dezer maand, door de te
veld staande rogge zijn gelopen".
Ze hadden dat gedaan "om zeke
re zwarte korrels uit de halmen
te peuteren". Zwarte of "aard-
korrels" uit de rogge geven bij
lang kauwen hetzelfde gevoel in
je mond als - het toen nog niet
uitgevonden - kauwgum.4
Gevolg van hun actie zou zijn ge
weest dat "het te veld staande
koorn is vertrapt" en schade toe
brengen aan het gewas is binnen
de Maatschappij een ernstig ver
grijp. De jongelui betogen dat
het erg mee valt. "Zij brengen tot
hunne verontschuldiging in, dat
A fb. 5 Gezicht op de proefkolonie
Frederiksoord vanaf de Vledderweg,
circa 1825, getekend door H.P. Oos
terhuis, gegraveerd door D. Sluijter.
SS®1
XUfciX
4»
9 6 8
2 OO
springen om te voorkomen dat
de koloniën failliet gaan.
De kolonisten uit Bergen op
Zoom hebben daar niet zo'n last
van. Diverse families danken aan
de kolonie een nieuwe start in
het leven. Naast de al genoemde
goede voorzieningen bood de
Maatschappij van Weldadigheid
nog iets belangrijks: kolonisten
konden rekenen op een gegaran
deerde verstrekking van werk en
eten. Die zekerheid van bestaan
was in de negentiende eeuw ver
der nergens in Nederland te krij
gen.
Wil Schackmann is schrijver van
het boek De proefkolonie (uitge
verij Mouria, 2006) over de be
gindagen van de Maatschappij
van Weldadigheid. Net als het
boek is ook dit artikel geheel ge-
basseerd op het archief van de
Maatschappij van Weldadigheid
bij het Drents Archief. Voor de
algemene informatie over de
Maatschappij is vooral de inge
komen post van de permanente
commissie gebruikt, inv.nrs 48 -
73. Zie verder de noten.
Noten:
zwangere staat bevindt". Op een
dergelijk 'misdrijf' staat verban
ning voor een paar jaar naar een
speciaal opgerichte 'strafkolo
nie'.
Maar al die strenge discipline
heeft ook een menselijk gezicht:
als je je straf hebt uitgezeten en
je daarna goed gedraagt, wordt
het je later niet meer aangere
kend. De hiervoor genoemde Jan
Augustijn zal enkele jaren later
worden geaccepteerd als opvol
ger van zijn vader en een bloei
end bestaan als kolonist opbou
wen.
zij alleenlijk door de slooten bij
langs en niet over de akkers zou
de gegaan zijn." Dat laat de Raad
meespelen en met het oog op
"het min beschadigde aan het
koorn" komen ze er van af met
twee dagen opsluiting in de straf
kamer in de kolonie.
Kwajongens blijven kwajongens
als ze de twintig naderen. Als een
jongejuffer uit het nabijgelegen
Vledder op een zondagavond
"de Godsdienstoefening had bij
gewoond, die in de Hoofdschool
van kolonie no. 2 wierd gehou
den" en terug naar huis wil, gaan
Jan Augustijn en enkele kamera
den een potje met haar dollen.
"Zij hadden haar dan gegrepen
en tegen den grond gegooid."
Een 21-jarige jongen zou gezegd
hebben: "Laten wij haar in de
vaart smijten, dan kan zij zwem
men als een vischje." Dat gebeurt
niet, er is alleen materiële scha
de: "Haren zakdoek is bij die ge
legenheid te zoek geraakt en
haar oorijzer beschadigd." Jan
Augustijn en kornuiten verdwij
nen acht dagen in de cel.
Het vervolg van ondeugendheid
op rijpere leeftijd laat zich voor
spellen: Cornelia Augustijn moet
voor de Raad verschijnen we
gens "onzedelijken omgang met
als gevolg dat zij zich in eene
Zekerheid
Veel minder gaat het met het
maatschappelijk draagvlak van
de Maatschappij van Weldadig
heid en met de subcommissie
Bergen op Zoom. Het "algemeen
erkend weldadig karakter onzer
natie" is een kortademige aange
legenheid: we willen wel geven,
maar dan moet het ook klaar
zijn. Al na een paar jaar keldert
het aantal contribuanten. Boven
dien hebben veel steden de nei
ging om naar de kolonie die
mensen te sturen die ze het liefst
uit het straatbeeld zien verdwij
nen en dat zijn meestal niet de
harde werkers. De Nederlandse
Staat moet een paar keer bij-
1. Contract getekend door regenten 12
juli 1821, door stadsbestuur Bergen
op Zoom 17 juli en door
Gedeputeerde Staten 21 september
1821, Drents Archief, toegang 0186,
inv.nr. 1393
2. Miek Roelfsema-van der Wissel,
De gezondheidszorg in de Noord-
Nederlandse koloniën van de
Maatschappij van Weldadigheid
tussen 1818 en 1859. dissertatie
RUG, Groningen, 2006.
3. Brief van 2 mei 1824, Drents
Archief, toegang 0186, inv.nr. 69
4. Deze en de volgende tuchtzaken
komen uit de verslagen van de Raad
van Politie en Tucht. Drents Archief,
toegang 0186, inv.nr. 1616.
Voor meer informatie: er is een museum
gewijd aan de landbouwkoloniën, de
Koloniehof te Frederiksoord, en in een
van de oorspronkelijke gestichten te Veen-
huizen is heden ten dage het Gevangenis
museum Veenhuizen gevestigd.
Nuttige internetadressen:
www.drentsarchief.nl
www.mvwfrederiksoord.nl
www.dekoloniehof.nl
www.deproefkolonie.nl
