De Waterschans nr. 3-2008
Ns§!
Afb. 5 Monstrans van de
voormalige Paulusparochie te
Bergen op Zoom. Wit metaal,
lunula verguld zilver. Ontwerper
en uitvoerder onbekend. Circa
1960. De nodus (de verdikking
in de stamen de veertien
plaatjes aan de buitenkant zijn
van teakhout. Rond de lunula
veertien aquamarijn stenen.
In de tijd van de Contra-Refor
matie werd de devotie tot het
heilig Sacrament en de uitstelling
daarvan een teken van ortho
doxie tegenover de reformatie.
Op de zaterdagen en zondagen
en dikwijls ook nog op andere
dagen, ter ere van een heilige,
(zoals bijvoorbeeld op de dins
dag ter ere van de heilige Anto-
nius) hield men in de kerken een
Lof. Dat was en is een gebeds
dienst, waarin de hostie in de
monstrans op het tabernakel in
de expositietroon* geplaatst en
uitgebreid bewierookt werd. Er
werd gebeden en gezongen en
tot slot de zegen gegeven met de
heilige hostie. Priester en mis
dienaars moesten dan op twee
knieën knielen en het hoofd bui
gen. Je moest je zo klein moge
lijk maken tegenover dat grote, o
zö grote, heilig Sacrament.
Het meest uitzonderlijke gebruik
was de heilige Mis met uitstel
ling, bijvoorbeeld bij grote ker
kelijke feesten. Voor de heilige
Mis werd de monstrans uitge
steld en bewierookt, daarna werd
de Mis gevierd, onder de
monstrans, en na de Mis werd de
viering beëindigd zoals bij het
Lof. De verering was doorgesla
gen. Zeker voor de liturgisten
die al tientallen jaren bezig wa-
A fb. 6 Monstrans van de
Redemtoristenkerk te
Roosendaal. Neo-Romaans,
verguld zilver, 76 cm hoog.
Gemaakt door J. van Roosmalen
en Zoon te Utrecht tussen 1895
en 1899. Onder de lunula een
afbeelding van O.L. Vrouw van
Altijddurende Bijstand.
In bruikleen bij het Museum
Tongerlohuys te Roosendaal.
ren om de liturgie bij de tijd te
brengen.
Op 25 mei 1967 werd er een Ro
meinse instructie uitgevaardigd
dat de uitstelling en aanbidding
van de hostie in de monstrans tij
dens de Mis onderbroken moest
worden.
De hostie was dusdanig heilig,
dat ook de houder, waarin die
hostie geplaatst werd, zo mooi
mogelijk en kostbaar moest zijn.
Dikwijls werd hij gemaakt van
zilver, zilver-puur of zilver-ver
guld. Bij een arme kerk was hij
wel eens gedeeltelijk van koper,
dat dan verguld werd. Dikwijls
zie je bij oudere monstransen dat
er kostbare sieraden, met dia
manten, parels of andere edelste
nen door mensen geschonken
zijn, om op of aan de monstrans
te bevestigen.
Als we monstransen bekijken,
zien we enkele duidelijk verschil
lende typen. De stralenmonstrans.
Vanuit het hart, waarin de hostie,
zich bevindt komen vergulde stra
len naar buiten, waartegen soms
zilveren engelen of engelenkopjes
in wolken en/of korenaren en
druiventrossen bevestigd zijn. In
de top, dikwijls een kroon waar
onder God de Vader is afgebeeld,
soms een duif (de heilige Geest)
en de hostie is dan God de Zoon.
Een veel voorkomend type is de
torenmonstrans. De oudste mon
stransen die we in musea tegenko
men behoren tot dit type. Het zijn
bouwwerken, zoals in de gotische
bouwkunst, met torentjes, pina-
keltjes en dikwijls heiligenbeeld
jes onder baldakijntjes. Dit type
is in de neo-gotiek (tweede helft
van de negentiende- en begin
van de twintigste eeuw) veelvul
dig gemaakt, zij het wel in een
grote variatie, van eenvoudig tot
zeer uitgebreid en rijk versierd.
In het Roosendaals museum Het
Tongerlohuys staat een monstrans
met een uitzonderlijke vormge
ving: de romaanse stijl. Het is de
monstrans die gebruikt werd in
de neo-romaanse kerk van de
Redemptoristen.
De beeldjes in een monstrans en
dikwijls ook de voorstellingen op
de voet van de monstrans laten
zien welke heiligen er in de be
wuste kerk vereerd werden en/of
worden.
In het tweede kwart van de vori
ge eeuw zijn er zeer bijzondere
116
1 9 6 8 - 2 OO 8
De
Waterschans
O
O
Afb. 7 Torenmonstrans van de
Sint-Jansparochie te Roosendaal.
Neo-Gotisch, verguld zilver.83
cm hoog. Gemaakt door Camille
Esser te Weert in 1908. Opbouw
met pinakels en baldakijnen;
op de voet het wapen van
Roosendaal en vijf heiligen.
In bruikleen bij het Museum
Tongerlohuys te Roosendaal.
monstransen gemaakt, vooral
door de bekende edelsmeden-fa
milie Brom uit Utrecht. Daarin
zijn soms uitzonderlijke voor
stellingen verwerkt, zoals de
boom van Jesse, uitgevoerd met
edelstenen en kleurrijk email.
Eén daarvan is geëxposeerd in
de Gertrudiskerk te Bergen op
Zoom.
Daarnaast zijn er ook hele mo
derne monstransen ontworpen
en vervaardigd.
Eén van de hoogtepunten van
het kerkelijk jaar was de viering
van Sacramentsdag. De herden
king van de instelling van de Eu
charistie ofwel het Avondmaal is
eigenlijk op Witte Donderdag,
maar vanwege het boetekarakter
en de stilte van de Goede Week
kwam men tot een tweede her
denking, een meer feestelijke op
Afb. 8 Foto van de Sacramentsprocessie in Roosendaal op 7 juni 1953.
Deken Van Mierlo draagt de monstrans onder een baldakijn.
Sacramentsdag. In 1264 werd dit
feest door paus Urbanus IV voor
heel de kerk vastgesteld op de
donderdag na Drievuldigheids-
zondag (eerste zondag na Pink
steren).
De uitbundige viering kwam
vooral tot uiting in de sacra
mentsprocessie op de zondag na
Sacramentsdag, binnen de kerk of
in de tuin van de pastorie of van
het klooster.
In Nederland bestond er sinds de
hervorming een processieverbod.
'Ons Heer' of het Allerheiligste,
zoals de heilige Hostie ook wel in
de volksmond genoemd werd,
mocht niet openlijk op straat ge
toond worden.
In 1947, bij het vijftigjarig bestaan
van de Kapelberg bij Roosendaal,
werd een processie gehouden
vanuit de heilig Hartkerk, maar
de pastoor met de monstrans zat
in een auto om aan dat processie
verbod te voldoen.
Begin jaren vijftig is dat verbod
door een paar kapelaans in een
proefproces met succes aange
vochten. Toen werden in veel dor
pen en steden in Noord-Brabant
uitbundig sacramentsprocessies
gehouden, waarbij heel de ge
loofsgemeenschap aanwezig was:
kerkelijke verenigingen, de jeugd
beweging, sportverenigingen, de
fanfare of harmonie enzovoorts.
Deze eucharistische uitbundig
heid heeft maar een korte bloei
periode gekend.
De invoering van avondmissen,
de veranderde opvattingen ten
aanzien van de eucharistie na het
tweede Vaticaans Concilie (1962-
1965) en de voortschrijdende se
cularisatie (ontkerkelijking) heb
ben ervoor gezorgd dat het Lof
en de sacramentsprocessie zo
goed als verdwenen zijn.
Door het in onbruik raken of een
zeldzaam gebruik van een aantal
liturgische voorwerpen, waaron
der de monstrans, is het heel be
langrijk dat er door de commissie
gecontroleerd wordt of het religi
eus erfgoed op de juiste manier
onderhouden en bewaard wordt.
De commissie heeft de komende
jaren nog genoeg te doen.
Afb. 9 Monstrans op driepoot
met rechthoekige lunulahouder
met deurtjes waarboven kruis
met kroon. Gemaakt door Jan
Noyons, zilver, 1960, 73 cm hoog,
Stichting Catherijne Convent
inv.nr. mI37a.
1 9 6 8 - 2 OO 8
1 1 7
Een expositietroon is een soort
baldakijn die vast op het tabernakel
was aangebracht of die als los
element op het tabernakel geplaatst
werd. Het kon uitgevoerd zijn in
steen, hout of metaal en was meestal
bekleed met zijden gordijntjes.
ff-O
-40
