CHILDHOUDHR
SCH FENOMEEN
Ton Putter
1 9 6 8 - 2 OO 8
De Waterschans nr. 3-2008
In sommige gevallen zullen het
willekeurige figuren zijn ge
weest, die van oorsprong in geen
enkel verband stonden tot de
persoon of het geslacht van de
wapendrager. De middeleeuwse
fantasie had dan ook vrij spel.
Aanvankelijk zien we vaak dat
één en dezelfde familie, of één en
dezelfde persoon, in de loop van
de tijd van diverse schildhouders
gebruik maakt. Dat deze schild
houders aan modieuze grillighe
den onderhevig waren, ligt voor
de hand.
In de Nederlanden komen
schildhouders al in de dertiende
eeuw voor. Aan het einde van de
vijftiende en het begin van de
zestiende eeuw verloren de
schildhouders hun willekeurige
karakter en werden zij op de een
of andere manier verbonden met
de naam van de familie, de instel
ling of de figuur op het wapen
schild. Door langdurig gebruik
kregen de schildhouders uitein-
In dit artikel probeer ik aan de hand van Rietstaps Handboek der Wa
penkunde1 en met behulp van een enkel voorbeeld, een uitleg en ver
klaring te geven voor het fenomeen schildhouder.
Schildhouders zijn meestal met zijn tweeën, zoals de twee wildemannen
in het Bergse wapen, die sinds kort bekend staan als Knots en Knuppel.
Aan deze Bergse wildemannen besteed ik nog wat extra aandacht.
Schildhouders noemt men figu
ren van mensen en dieren die
achter of aan weerskanten van
een wapenschild staan en het lij
ken te bewaken of vast te hou
den. Strikt genomen, zou men
die naam ook kunnen geven aan
ieder voorwerp waaraan een
schild is vastgehecht. Er bestaan
namelijk ook voorbeelden van
wapenschilden die aan een tak of
boomstronk zijn opgehangen. In
de Nederlandse heraldiek spreekt
men echter alleen van schildhou
ders als het mensen of dieren
betreft. Over het algemeen zijn
zij rechtop staand weergegeven,
soms in een andere houding, zoals
meerminnen en meermannen,2
die op hun staart lijken te zitten.
Schildhouders danken hun ont
staan aan verschillende oorza
ken. De vorm waarin we ze he
den kennen, dateert in de meeste
gevallen uit de zestiende of ze
ventiende eeuw. Voor het begin
van het fenomeen moeten we
echter teruggaan naar de middel
eeuwen, meer in het bijzonder
naar middeleeuwse zegels.
Foto rechts: Een van de twee
Bergse wildemannen tegen de
muur in de Raadszaal van het
oude stadhuis aan de Grote
Markt. Het betreft een stevig
stukje ingekleurd houtsnijwerk
van ongeveer 1,65 m hoog. Met
de rechter hand houdt hij een
lint vast, waaraan het Bergse wa
penschild hangt: rood, met drie
zilveren schuinkruisjes en een
groene drieberg in de schildvoet.
Om het schild hangt een krans
van bloemen. Deze houten fi
guur is zestiende-eeuws, of mis
schien beter, hij is naar een zes-
tiende-eeuws model gesneden.
De naam wapen ofwaffen, als al
gemene term voor het kenteken
van een ridder, komt reeds aan
het eind van de twaalfde eeuw
voor. Dit kenteken droeg van
oorsprong een persoonlijk ka
rakter. Het kon op verschillende
manieren worden toegepast of
gebruikt: in zegels, op schilden,
op banieren (vlaggen); al deze
toepassingen met eigen, specifie
ke functies.
Wapens zou je verder kunnen de
finiëren als gekleurde, erfelijke of
blijvende kentekens voor perso
nen, families of gemeenschappen;
als symbolen waaraan vermoede
lijk abstracte of zinnebeeldige be
tekenissen werden gehecht en die
doorgaans zijn voorgesteld bin
nen het kader van een schild, het
afweerwapen van een middel
eeuwse krijgsman.
Een middeleeuws zegel had de
functie van waarmerk, het wapen
daarin die van specifiek kenmerk.
Het ontstaan van schildhouders
is waarschijnlijk te zoeken in de
vlakverdeling en behoefte aan
versiering van het zegelveld. Het
Gotische schild was driehoekig
van vorm en de zegelstempels
waren rond, zodat er om de af
beelding van het wapenschild
heen drie lege velden over ble
ven. Deze werden soms opgevuld
met rozen, rozetten, ruiten, bloe
men en dergelijke. Vaak werd
een omlijsting van spitsbogen
met drie- of vierpassen om het
schild aangebracht. Maar ook
werden deze lege velden regel
matig ingevuld met decoratieve
mens- en dierfiguren en daaruit
zijn de latere schildhouders ont
staan.
1 2 4
delijk een vaste positie in de
voorstelling van het wapen; in fa
miliewapens werden ze erfelijk.
In de meeste landen van Europa
zijn schildhouders tegenwoordig
erfelijk, maar in Engeland wor
den zij nog steeds afzonderlijk
door de wapenkoningen ver
leend. Tot de schildhouders re
kent men ook mens- en dierfigu
ren die het schild in feite niet
aanraken, maar alleen een helm
of een kroon boven het schild
houden.
Beschrijving van het wapen van
Bergen op Zoom:
Op een groene grasgrond, een
schild van keel rood) beladen
met drie zilveren schuinkruisjes,
geplaatst 2 en 1. In de schildvoet
een drietoppige berg van sinopel.
groen) Het schild gedekt met
een Franse markiezenkroon, te
weten een ring van goud, bezet
met edelstenen, daarop een hele
en twee halve fleurons van het
zelfde, waartussen twee driehoe
ken, elk van drie parels onder
steund door een gouden punt. Het
schild aan weerszijden vastge
houden door twee naakte wilde
mannen van natuurlijke kleur, het
hoofd en het lijf omgord met loof.
(Een fleuron is een ornament in
de vorm van een drielobbig aard
beienblad)
De wildemannen van Bergen op
Zoom verschijnen voor het eerst
als decoratieve opvulling in een
zegel ten zaken in 1365. Toen had
het schild alleen nog maar de
drie kruisjes, pas in de loop van
zestiende eeuw kwam er een
drietoppige berg in de schild
voet. Deze berg is een zoge
naamd sprekend element en
werd overgenomen uit het wa
pen van Steenbergen.
Na verloop van tijd verschenen
de wildemannen, nu als echte
schildhouders, ook in andere
stadszegels. Langzaam aan ver
wierven ze een vaste plaats in het
stadswapen, zodat we ze terug
zien op gedenkpenningen die ge
slagen zijn bij belangrijke ge
beurtenissen in de Tachtigjarige
Oorlog, zoals het afslaan van de
belegering door Spinola in 1622.
Wanneer in de loop van de ze
ventiende eeuw de wildemannen
als schildhouders tenslotte ook
hun opwachting maken in het
grootzegel van de stad, kunnen
we met recht stellen dat het wa
pen met de wildemannen het of
ficiële embleem van de stad Ber
gen op Zoom is geworden.
Toevoeging van de redactie
1968 - 2 O O 8
125
XLÉL2X
ff-O
Ton Putter behandelt in zijn artikel één aspect van de wildeman: de wildeman als schilddrager
in de heraldiek.
Over dit onderwerp heeft Willem van Ham enkele artikelen gepubliceerd. Voor degenen die
daarin geïnteresseerd zijn volgen hier de titels:
1. 'De wildemannen van Bergen op Zoom', in: De Waterschans 32 (2002), p. 152-159;
2. 'De wildemannen in de Lage Landen', in: Heraldicum Disputationes 9 (2004), p. 29-40;
3. 'Een raadselachtige wapensteen uit de Stationsstraat', in: De Waterschans 37, nr. 2 (2007),
p. 62-69.
Met het verschijnsel wildeman is echter veel meer verbonden.
De wildeman is een cultuurhistorisch fenomeen, dat vanaf de vroege middeleeuwen overal in
Europa in literatuur en beeldende kunsten voorkomt. Hij is de vertegenwoordiger van al datge
ne wat de middeleeuwer en de middeleeuwse maatschappij niet wil zijn: wild, ruw, onbeschaafd,
onbeheerst, psychisch gestoord, seksueel ongeremd, kortom: primitief. De wildeman scherpt
bepaalde tegenstellingen aan, zoals het eigene en het andere, het bekende en het vreemde, het
nabije en het verre, het wilde en het beschaafde, de stad en het platteland, de oertijd en de
eigen tijd. Uiteraard ligt aan deze tegenstelling een oerangst ten grondslag: angst voor het
onbekende en het niet beheersbare.
Wildemannen worden afgebeeld op wandtapijten, bouwelementen, (bruids)kisten, en schilde
rijen. Ook zijn beelden in allerlei materialen van wildemannen bewaard gebleven. Wildeman-
spelen zijn vanaf de vroege middeleeuwen opgevoerd en vinden nog steeds in delen van
Zwitserland plaats. In vroeger tijden liepen wildemannen mee in ommegangen, processies en
maskerades. De wildeman maakt in de vijftiende eeuw deel uit van de vastenavondviering.
In de kunstgeschiedenis is het fenomeen wildeman regelmatig onderwerp van studie geweest.
In het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten te Antwerpen werd van 5 september tot
8 november 1987 een tentoonstelling gehouden Over wilden en narren, boeren en bedelaars.
Beeld van de andere, vertoog over het zelf. Onder dezelfde titel zijn afbeeldingen van de ten
toongestelde werken en een schriftelijke neerslag van het aan de tentoonstelling voorafgaande
onderzoek gepubliceerd door Dr. Paul Vandenbroeck.
Concluderend kan gesteld worden dat de wildemannen in het stadswapen op een
expliciete en impliciete manier verbonden zijn met Bergen op Zoom. U
Noten:
1. Het door J.B. Rietstap in 1875 ge
schreven Handboek der wapenkun
de geldt nog steeds als de belang
rijkste publicatie op dit gebied in
Nederland. In 1943 verscheen een
door C.Pama bewerkte en uitge
breide versie bij uitgeverij Brill in
Leiden.
2. Zie bijvoorbeeld de wapens van
Steenbergen, Muiden en Wierin-
germeer.
Geraadpleegde literatuur:
Ham, W. A. van, De symbolen van
Bergen op ZoomDen Bosch 1987.
Ham, W.A. van, De Brabantse vlag
Tilburg 2003.
Rietstap, J.B., Handboek der wapen
kundeLeiden 1943 (Bewerking
door C. Pama).
