meubelboulevard (Van Konijnenburgweg) en in
de toekomst het stationsgebied. Functies op
dienstverlenend, recreatief en cultureel gebied
namen wel een grotere positie in: uitzend- en
reisbureaus, cafés met en zonder terrassen,
restaurants en hotels, museum en schouwburg,
archief, centrum voor de beeldende kunsten.
Hetzelfde geldt voor de winkels. Parade, Sint
Josephplein en -straat 'verwinkelden'. Andere
straten staan op het programma. Het wonen is
niet uit de binnenstad verdwenen, integendeel!
Na de leegloop van de jaren vijftig en zestig
vanwege achterstallig onderhoud aan veel
huizen, vond er in centrum en Havenkwartier
vanaf midden jaren zeventig een voorzichtige
versterking van de woonfunctie plaats. In de
daarop volgende decennia restaureerden in
beide stadsdelen honderden eigenaren hun
woningen en winkels. De oorspronkelijk in het
Havenkwartier geplande flats bouwde de stad in
Oost: Bunthof, Groeshof en de Heiningenflats.
En dan de auto! Fasegewijs maakte de
gemeente in de voorbije decennia de binnenstad
autovrij respectievelijk autoluw. Wie herinnert
zich nog dat in het Vierkantje auto's reden
en dat de eerste verkeerslichten in Bergen
op Zoom op de kruising Steenbergsestraat-
Lievevrouwestraat stonden. Ondanks grote en
jarenlange weerstand van de neringdoenden
werd de Grote Markt een paar jaar geleden
parkeervrij en autoluw. Een paar honderd meter
lopen blijkt voor automobilisten steeds minder
een probleem. Meer en meer gebruikt de
Bergenaar de fiets.
Verbazing
Wat blijft is de verbazing over het feit dat er
- in ieder geval in het openbaar - geen woord
van kritiek is geuit over de grootse plannen
van De Ranitz. Verbazing dat geen enkel
raadslid, geen enkele fractie zich keerde tegen
het gemeentebestuur met zijn rigoureuze
voornemens. Verbazing waarom er in Bergen
op Zoom, zoals dat in andere gemeenten wel
gebeurde, geen groep burgers in opstand kwam
tegen de grove aantasting van het historische
centrum en het Havenkwartier.
Noten
Steenbergsestraat - hoek Beursplein, huis 'Violette'.
Collectie MHC.
1Ir. J. de Ranitz, Reconstructieplan 'Centrum' Bergen op
Zoom, Rotterdam, oktober 1960. (Het Markiezenhof
Historisch Centrum (hierna: MHC), archief nr. 75 SROB
serie Bestemmingsplannen Centrum, inv.nr. 9).
2. Voor de telling van de monumenten zijn de schadekaart
en het overzicht van de monumenten in het Bergs
Monumentenboek vergeleken. C.D. Vanwesenbeeck
(eindredactie), Bergs Monumentenboek, Bergen op Zoom
1995.
3. Concept Tussenrapportage Ontwikkelingsplan
Havenkwartier, gemeente Bergen op Zoom, mei 2007.
4. Ir. Jonkheer J. de Ranitz was van huis uit architect
(leermeester Granpré Molière, Delftse School), werkte
in de jaren dertig bij een Rotterdams architectenbureau
en eind jaren dertig als inspecteur volkshuisvesting in
Zeeland. Hij was in de eerste oorlogsjaren betrokken bij
de wederopbouw van Middelburg en verbleef het laatste
deel van de oorlog als gijzelaar in St. Michielsgestel. Na
de bevrijding van Zuid-Nederland werd hij inspecteur
volkshuisvesting in Noord-Brabant. Na 1947 bracht hij
enkele jaren door in de Verenigde Staten en bestudeerde
daar de stedenbouwkundige ontwikkelingen. Begin
jaren vijftig verbond hij zich als partner aan het
architectenbureau Kuiper en Gouwetor in Rotterdam.
5. Stedebouwkundig Rapport ten behoeve van het
structuurplan en de uitbreidingsplannen van de gemeente
Bergen op Zoom, september 1958 (MHC, archief nr. 71
SROB inv.nr. 2823).
6. Detailkaarten: 2. De aard van de bebouwing in de
bestaande stad. 3. De kwaliteit van de bebouwing in
de bestaande stad. 4. 'HET PLAN' en de soorten van
bebouwing (een gedetailleerde kaart van de nieuwe
structuur van binnenstad en Havenkwartier). 5 'HET
PLAN' het verkeer en de parkeerterreinen. 6. 'HET
PLAN' en de parkeercapaciteit. 7. 'HET PLAN' en de
groenvoorziening. 8. 'HET PLAN' en de bestaande
stad (een kaart met de gehandhaafde en nieuwe
bouwblokken cq alleenstaande gebouwen zoals een
theater, flats en bijzondere gebouwen) 9. Schadekaart
(met daarin in zwart en grijs de te slopen panden,
De Waterschans 4 - 2008
28
straatwanden en bouwblokken).
7. De 'Vetpan' een uit 1874 daterend verenigingsgebouw
van de Sint Josephgezellen aan de Burgemeester Van
Hasseltstraat. Gesloopt in 1964 ten behoeve van de
Lucerna kantoorflat (1967-2005), nu winkelcomplex
annex parkeergarage.
8. Toelichting bij het Reconstructieplan 'Centrum' Bergen op
Zoom, Rotterdam 1960 (hierna: Toelichting), zie inleiding
op ongenummerde pagina.
9. Toelichting, 1.
10. Toelichting, 2-3.
11Omdat men nu werkt met vierkante meters
vloeroppervlak is het maken van een vergelijking met de
actuele situatie een tijdrovende zaak.
12. Het betreft vijf voor het culturele leven belangrijke
locaties: Ons Bergen aan de Goudenbloemstraat,
het Aloysiuspatronaat aan de Rijkebuurtstraat, de
Sint Josephgezellenvereniging (De Vetpan) aan de
Burgemeester Van Hasseltstraat, het Smitskerkje aan
de Sint Josephstraat en de Hollandse Tuyn aan de
Huijbergsestraat.
13. Dit is de algemene tendens bij reconstructieplannen,
zie Rudger A. F. D. Smook, Binnensteden veranderen,
Zutphen 1984, 17.
14. Het begrip krot is een subjectief begrip. Een mooi
voorbeeld hiervan zijn de 'Zeven Magere Jaren' in
de Dubbelstraat die al begin jaren zeventig werden
gerestaureerd en te boek stonden als krotten. Idem
de onlangs gerestaureerde woningen aan de Kleine
Kerkstraat. In het jargon van de jaren vijftig en zestig
was ook het Markiezenhof sterk verkrot!
15. Eerst in de jaren zeventig kwam er van rijkswege een
saneringsregeling voor bedrijven. De hier genoemde
bedrijven zijn toen ook verdwenen.
16. Toelichting, 10.
17. MHC, archief nr. 17/Archief Gemeentebestuur 1926-
1971 (hierna MHC, A.G.) J aarverslag gemeente Bergen
op Zoom 1952.
18. MHC, A.G., notulen raadsvergadering oktober 1953, 18
e.v.
19. De keuze voor dit bureau en voor in het bijzonder De
Ranitz werd wellicht ingegeven door het feit dat deze
gedurende zijn werkzaamheden in het kader van de
volkshuisvesting en de wederopbouw in respectievelijk
Zeeland en Noord-Brabant omstreeks de Tweede
Wereldoorlog in Bergen op Zoom woonde.
20. Het Kreekrakplan was een ambitieus zeehavenplan
van de Provincies Zeeland en Noord-Brabant in het
Verdronken Land van Reimerswaal (Oosterschelde).
Mede door tegenwerking van Rotterdam is dit plan
niet van de grond gekomen. Wel is het jarenlang een
fopspeen geweest voor Bergen op Zoom. Een vaak
gebruikte naam voor dit plan is Reimerswaalplan.
Zie brochure: Brabant in het Nieuwe Westen. Provincie
Noord-Brabant, 1959.
21. Vianen E.A.B. van, 'De structuur van Bergen op Zoom',
Publieke Werken 27 (aug. 1959) 90-91.
22. MHC, A.G., Gemeentelijk jaarverslag 1959.
23. MHC, A.G. notulen raadsvergadering januari 1961, 18.
24. N. de Vreeze, 'Woningbouw tussen maatschappelijke
opgaven en architectonische ambities', in Koos Bosma
(red.), Bouwen in Nederland 600-2000 (hierna: Bouwen in
NederlandZwolle 2007, 587.
25. F. de Jong, 'Inleiding', in F. de Jong (red), Stedebouw
in Nederland, 50 jaar Bond van Nederlandse
Stedebouwkundigen, Zutphen 1985, 12.
26. Voor een radicaal nieuw stadshart koos men ook in
Den Haag, Arnhem, Den Helder, Hengelo en Velsen. In
Nijmegen, Eindhoven, Venlo en Enschede maakte men
een meer traditionalistische keuze.
27. De herbouw van Le Havre (gesticht als havenstad door
koning Francois I in het tweede kwart van de 16e eeuw),
onder leiding van de dan al 65-jarige architect Auguste
Perret is zo geslaagd, dat het nieuwe centrum van deze
stad op de UNESCO-werelderfgoedlijst is geplaatst. La
ville reconstruite par Auguste Perret, brochure van de
stad Le Havre, 2005.
28. Catja Edens en Bettina Santen, Gids voor Architectuur en
Stedebouw in Utrecht, Bussum 2004, 14.
29. Denk hierbij aan de Utrechtse Catherijnesingel die
werd getransformeerd tot vierbaansweg onder Hoog
Catherijne. Een situatie die nu weer wordt hersteld zoals
ook in Breda geschiedde (de haven en het riviertje de
Mark) en in vele andere steden. Voor belangstellenden:
Marcha van Damme, Mooi verkeerjd]. De weg van de
snelweg in Utrecht.
30. F. de Jong, Stedenbouw in Nederland, 15.
31Koos Bosma/Cor Wagenaar, 'De ruimte', inF.deJong,
Stedenbouw in Nederland, 271-273.
32. Ir. W. Valderpoort, Beschouwingen over de mogelijkheid
van wederopbouw van de Rotterdamse binnenstad,
Rotterdam 1948; De toekomst van de Amsterdamse
binnenstad; een poging tot diagnose, Delft 1950.
33. J. in 't Veld, Krotopruiming en vernieuwing van de
bebouwde kernen,'s-Gravenhage 1953, 50-51.
34. Ir. L.H.J. Angenot, Sanering in de bebouwde kom, Verslag
van een congres van de Nationale Woningraad over
krotopruiming in 1939, Amsterdam 1939, 17.
35. J. in 't Veld, Krotopruiming, 5-8.
36. Rijkscommissie Krotopruiming en sanering,
Krotopruiming en sanering, Vuga 1957. De instelling
van deze commissie in maart 1953 stimuleert veel
gemeenten na te gaan denken over krotopruiming. Zo
ook Bergen op Zoom.
37. Vernieuwing van oude steden, Verzameling Referaten
Internationaal Congres Maastricht, 1973, 2-9.
38. Vriendelijke mededeling ir. Jan Weyts.
39. MHC, A.G., notulen raadsvergadering, januari 1961, 18 e.v.
40. In de jaren zestig waren informatieavonden en inspraak
zeker geen gemeengoed. Pas in de loop van de jaren
zeventig stelden gemeenten, waaronder ook Bergen op
Zoom, democratiseringscommissies in.
41. MHC, krantenarchief, Brabants Nieuwsblad, 25 januari
1961fiche 4.
42. Ibidem, Dagblad de Stem, 25 januari - 3 februari 1961
fiche 5 en 6.
43. Ibidem, Brabants Nieuwsblad, 24 mrt. 1961 fiche 16 en
Dagblad De Stem 24 maart 1961fiche 17.
44. Anders dan burgemeester Peters op de
gemeenteraadsvergadering in januari geeft De Ranitz
inzicht in de fasering.
45. MHC, krantenarchief, Brabants Nieuwsblad, 11 maart
1961, fiche 12.
46. Ibidem, Dagblad De Stem, 17 mrt. 1961, fiche 15.
47. Ibidem, Brabants Nieuwsblad, 18 mrt. 1961, fiche 13.
48. MHC, A.G., notulen raadsvergadering januari 1961, 23.
49. Idem, 21.
50. MHC, A.G. notulen raadsvergadering
51. MHC, krantenarchief, Brabants Nieuwsblad, 18 maart
1961, fiche 13. Het betrof Alkmaar, Utrecht, Amsterdam,
Zwolle en Naarden.
52. MHC, A.G., notulen raadsvergadering juni 1961, 27.
53. In dienst van het erfgoed. Rijksdienst voor
monumentenzorg 1947- 1997, Jaarboek
Monumentenzorg, Zeist 1997. Zie onder meer het
artikel Peter van Dun, Vijftig jaar stedenbouwkundige
monumentenzorg, 167 e.v.
54. Prof. Dr. J.E. Bosma, Het gelaat van de verzorgingsstaat,
in Bouwen in Nederland, 603.
55. MHC, A.G. notulen raadsvergadering december 1967, 18.
29
40 jaar 1968 - 2008
