B
erae/i
aan een ramp ontsnapt
Krömpruiming en verkeersdoorbraken in de jaren '50 en '60
het reconstructieplan 'centrum' van Ir. J. de Ranitz
Ad van den Bulck
Op een zomerse juniavond in 1961 stelde
de gemeenteraad van Bergen op Zoom
unaniem het Reconstructieplan 'Centrum'
vast.1 Architectenbureau Kuiper, Gouwetor
en De Ranitz uit Rotterdam was de
ontwerper. Dit plan betrof de middeleeuwse
binnenstad, het Havenkwartier en delen van
de negentiende-eeuwse schil. Het beoogde
een verkeersdoorbraak voorlangs de
Gevangenpoort, doorbraken voor de aanleg van
een drietal verkeerslussen met bijbehorende
parkeerterreinen en de sloop van een
aanzienlijk aantal bouwblokken voor groeiende
en voor nieuwe centrumfuncties. Sommige
straten werden rechtgetrokken en/of verbreed.
Honderden te slopen woningen, waaronder
ruim honderd monumentale panden, stonden
aangetekend op wat de 'schadekaart' heette.2
Veel karakteristieke panden, gave gevelwanden
en enkele buurten verdwenen uit het stadsbeeld.
Alleen de Grote Markt en het Vierkantje
kwamen er met de Molstraat, Zuivelstraat en
Engelsestraat ongeschonden vanaf. Bergen op
Zoom mag zich gelukkig prijzen dat het plan
vrij snel in de bureaula verdween, dat alleen de
Westersingel is aangelegd en dat slechts hier en
daar in de binnenstad 'littekens' verwijzen naar
het Reconstructieplan.
Aanleiding voor dit artikel is het voornemen
van de gemeente Bergen op Zoom om de
Westersingel met de aanpalende bebouwing, die
nagenoeg van meet af aan door velen als een
stedenbouwkundige ramp werd beschouwd, te
'reconstrueren'.3
Dit artikel gaat eerst in op de feitelijke voorne
mens in het Reconstructieplan 'Centrum', de
doelstellingen en de voorgeschiedenis. Het be
grip 'cityvorming' blijkt in de doelstelling
centraal te staan.
Bergen op Zoom stond niet alleen met deze
ingrijpende plannen. Tientallen steden lieten -
meestal door bureaus - overeenkomstige
plannen maken. Een afzonderlijke paragraaf
geeft informatie over de kaders waarbinnen de
reconstructieplannen gestalte kregen.
Het artikel vervolgt met een beschrijving van de
besluitvorming en het scheppen van een
draagvlak voor de ingrijpende voorstellen.
Hierbij gaat de aandacht tevens uit naar het
oordeel van de bestuurders, de pers en de be
volking. Hoe waardeerde men de buitengewoon
verstrekkende stedenbouwkundige ingrepen?
De gemeente voerde maar één onderdeel van
het plan uit: de doorbraak bij de Gevangenpoort.
De andere onderdelen verdwenen al na een paar
jaar in de bureaulade. Dit artikel geeft
redenen waarom de reconstructie niet is
doorgezet. Lokale, maar vooral bovenlokale
oorzaken speelden daarbij een rol. Dit maakt de
cirkel rond. Was het Reconstructieplan al geen
typisch Bergse aangelegenheid, het in de la
verdwijnen was dat evenmin. Het artikel besluit
met een terugblik op de voorbije decennia. Hoe
verging het de binnenstad in stedenbouwkundig
opzicht?
De gebouwen op de foto's in dit artikel zijn
voorbeelden van panden die op de zogenaamde
"schadelijst stonden en uiteraard nog niet
waren gerestaureerd.
'Het plan'
Zo noemde de ontwerper, ir. De Ranitz'1 in
zijn toelichting op de kaartenset consequent
het Reconstructieplan 'Centrum' Bergen op
Zoom. Een belangrijk uitgangspunt voor het
reconstructieplan vormde de door de provincie
opgestelde structuurkaart.5 Een kaart met
daarop het (toekomstige) wegenstelsel,
bestaande wijken, industrieterreinen,
uitbreidingsplannen, groenvoorzieningen en
toekomstige wijken. Deze kaart ging vergezeld
van een achttal detailkaarten.6
Op het eerste gezicht, zie kaart nr. Ill in dit
artikel, vormen de meest opvallende ingrepen
de doorbraak voorlangs de Gevangenpoort,
nu Westersingel geheten, en een drietal
parkeerlussen tot in het hart van de binnenstad.
Zo was er een lus naar en van het Beursplein,
dat bijna vier keer zo groot werd en als
parkeerterrein dienst ging doen. Voor de
aanvoer kwam er een doorbraak vanaf de
Noordsingel. Deze liep via de Klaverstraat, de
noordzijde van de Vismarkt en de Hofstraat
naar het Beursplein. Ten behoeve van deze
nieuwe route sloopte men alle panden ten
noorden van deze straten. De ontsluiting
van het vernieuwde Beursplein vond plaats
via de achterzijde van de woningen aan de
westkant van de Steenbergsestraat. Een tweede
parkeerterrein tekende De Ranitz voor en naast
het Gouvernement. De aanvoer liep via de
Stationsstraat en de Wouwsestraat, en de afvoer
dwars over de Kettingstraat via de Pastoor
Lancrietstraat naar de Korenmarkt met een
aansluiting op de Noordsingel. Hiervoorweek de
bebouwing aan de kop van de Blauwehandstaat
(oostzijde), het aansluitend deel van de
Kettingstraat (zuidzijde) en de westzijde van
de Pastoor Lancrietstraat, Korenmarkt en
Bleekveldje. Een derde parkeerlus kwam er ten
behoeve van een vergrootte Vlasmarkt. Daartoe
haalde De Ranitz het huizenblok tussen Korte
Bosstraat, Potterstraat en Penstraat neer
evenals de beide koppen van de Bosstraat. De
nieuwe toegang liep via de zuidzijde van de
Huijbergsestraat, de kop van de Kerkstraat,
dwars over de Hoogstraat en dan via de
Keizerstraat. Voor de afvoer projecteerde de
ontwerper een doorbraak richting Kijk in de Pot:
De Watermoten aan de Vissershaven.
De Waterschans 4 - 2008
14
Kaart nr. I. Het structuurplan zoals ontworpen door de
provincie. De parkeerlussen en de ring rond het centrum
volgens het Reconstructieplan 'Centrum' sluiten aan op het
wegenstelsel naar de Inieuwel wijken en naar de regio c.q.
de rest van Nederland en België. De vier grote grijze vlekken
rond de stad zijn nieuwe stadsdelen.
Huizen Violette, De Kaershof en Morissendans, Hofstraat.
Het Kleine Hof, Goudenbloemstraat.
15
40 jaar 1968 - 2008
