Vlaanderen (het huidige Zeeuws-Vlaanderen).
De Franse troepen namen in de eerste helft
van het jaar in een fris tempo - 17 april tot 17
mei - geheel Staats-Vlaanderen in, met vier
vestingen en vier forten.38 Zij rukten vervolgens
op naar Bergen op Zoom. Volgens Voltaire was
Löwendal (hij schrijft "Lovendal") zelf ongeveer
de enige, niet alleen aan Nederlandse maar ook
aan Franse kant, die geloofde dat hij erin zou
slagen de stad in te nemen.39
Wat voeren de Fransen in hun schild? Lees de
volgende aflevering van De Waterschans\
Wordt vervolgd
Noten:
Ulrich Frédéric Woldemar comte de Löwendal,
om zijn namen maar in het Frans weer te geven,
werd geboren op 6 april 1700 als zoon van
een grootmaarschalk bij het Poolse hof. Zijn
vader was de zoon van een buitenechtelijk kind
van de Deense koning Frederik III. Löwendal
diende op zijn dertiende in het Deense leger
tegen Zweden en maakte vervolgens een
internationale militaire carrière. In januari 1745
werd hij genaturaliseerd tot Fransman. Hij
stierf op 27 mei 1755.42 Een mooi tafereel: de
'Deen' Löwendal vecht met zijn Fransen tegen
de 'Zweed' Cronström om het bezit van Bergen.
Omdat hij tijdens het beleg van Bergen per
slot van rekening Fransman was, spel ik zijn
naam maar als 'Löwendal', overeenkomstig de
spelling die tegenwoordig in Frankrijk het meest
gangbaar lijkt. Hijzelf spelde zijn naam trouwens
ook zo in een document dat we zullen afdrukken
in een volgende Waterschans. Ik heb niet de
illusie dat mijn spelling beter of slechter is dan
een andere schrijfwijze.
1. Dit essay begon als een boekbespreking. Maar
het liep een beetje uit de hand en is nu vooral een
poging het beleg en de val van Bergen in 1747 terug
te plaatsen in de tijd en in de oorlog waarvan deze
gebeurtenissen deel uitmaakten. De bespreking van
Het Vooroudergevoel is naderhand losgemaakt uit
het artikel en apart verschenen in De Waterschans
nummer 3, van september 2008. Dit artikel heeft dan
ook op het eerste gezicht niets meer met het boek
van de familie Blokker te maken. Zo zie je maar: soms
weet je niet waar je aan begint...
Ik ben veel dank verschuldigd aan drs. Jan Peeters,
conservator beheer van het Markiezenhof, die mij
wees op relevante kaarten en literatuur, mij hielp
bij het uitzoeken van illustraties en, last but not
least, een gesprekspartner was met wie ik over het
beleg van 1747 plezierig en nuttig van gedachten
kon wisselen. Niet minder dank gaat uit naar David
Ross uit Roosendaal, Brabants correspondent van
de Stichting Menno van Coehoorn, met wie ik een
uitgebreid en diepgaand gesprek heb gehad over
het artikel in wording, die zo vriendelijk was in het
Nationaal Archief de stukken over het proces tegen
Cronström voor de Hoge Krijgsraad door te nemen
Löwendinges
De spelling van namen varieert in historische
bronnen vaak. Dat zien we in ons geval onder
andere aan de naam van de Franse commandant
voor Bergen, (von/de) Löwendal. Voltaire
schrijft "Lovendal", elders vindt men 'Löwendal'
(bijvoorbeeld bij Van Nimwegen in 'Dien fatalen
dag', bij Van Gils en zijn mede-auteurs en bij
Bois) of 'Lowendahl' (bij dezelfde Van Nimwegen,
in De Republiek der Verenigde Nederlanden als
grote mogendheid en in de Franse tekst van
Eggers40). Ook vind je op het internet wel eens op
zijn Deens 'Lovendal' (de '0' is de hedendaagse
Deense en Noorse variant van de letter die
wij uit het Duits en Zweeds kennen als Er
wonen nog steeds Lovendals in Denemarken.
Die kunnen overigens geen rechtstreekse
afstammelingen zijn van de roemruchte
legeraanvoerder: met de dood van zijn kleinzoon
in 1829 stierf de familie in de mannelijke lijn uit.
Voorts vinden we, zoals in de recente vertaling
van het werk van Jacob Eggers, een in het Frans
schrijvende Zweed, op zijn Duits 'Löwenthal'. Ook
de Bergse predikant Folkers, die het beleg van de
stad meemaakte en er een ooggetuigenverslag
van schreef, spelt de naam als 'Löwenthal' - en
noemt hem een Zweed: door Saxen en Löwenthal
belegert, door een Zweedt, een afhangeling van
het Duitse Rijk." Aan de verwarring kan in dit
bijzondere geval nog hebben bijgedragen dat
'von' zowel in het Duits als in de Scandinavische
talen een adelspredicaat is. In het geval van
Löwendal wordt de variatie naar we mogen
aannemen nog vergroot doordat hij door
afstamming, geboorte en levensloop banden had
met vele landen, waaronder Duitse, en zijn leven
eindigde als Fransman. Als we verder zoeken,
vinden we vast ook nog wel ergens 'Lovendal'.
De Waterschans 1 - 2009
28
op bijzonderheden over de sortie Fullenius en die
dit artikel vóór publicatie heeft doorgelezen en van
commentaar voorzien - wat hem natuurlijk niet
verantwoordelijk maakt voor resterende fouten: die
komen geheel voor rekening van de auteur.
2. Jan Blokker, Jan Blokker jr. en Bas Blokker, Het
vooroudergevoel. De vaderlandse geschiedenis. Met
schoolplaten van J.H. Isings, Amsterdam/Antwerpen
2005, 12; uit de verantwoording op bladzij 262 blijkt
dat Jan Blokker (senior) van dit boek "de inleiding het
hoofdstuk over de prehistorie, de hoofdstukken die de
periode 1500-1747 beslaan en De bezetting" schreef;
dus ook de tekst over 1747.
3. Thomas Rosenboom, Gewassen Vlees, Amsterdam
2004 (16e druk)
4. Drs. R.J.A. van Gils, Dr. W. Klinkert, Drs. H.
Roozenbeek, Bergen op Zoom als militaire stad.
Brochurereeks van de Sectie Militaire Geschiedenis,
Nummer 16, Den Haag 1996, 26-33.
5. M.S. Anderson, The war of the Austrian Succession
1740-1748, London/New York 1995 (hierna: Anderson).
6. Met dank aan drs. Jan Peeters, die mij hierop attent
maakte; in proza vertaald: "Toen Lowendahl onlangs
de wallen afschuimde, ontwaarde hij een smal grappig
poortje dat open voor hem lag. Toen hij recht vooruit
stormde, maakte hij vlug ruimte en kreeg zo Bergen
op Zoom in bezit. De Vrouwe die werd verrast, begon te
gillen, maar helaas! Het was te laat toen de held binnen
was, die verrukt van vreugde, in extase, uitriep: O, het
schattige! - het charmante - lieve Bergen op Zoom."
7. Zo vergeleek Voltaire Bergen met madame de
Pompadour, de roemruchte maTtresse van de Franse
koning, Lodewijk XV: Jacob Eggers, Het beleg en de
inname van Bergen op Zoom en het fort de Roovere in
1747, Bergen op Zoom 2007 (hierna: Eggers, Beleg],
183.
8. Dit soort algemene gegevens zijn in ieder goed
boek over de Nederlandse geschiedenis te vinden;
ik noem als voorbeeld J.C.H. Blom, E. Lamberts
(red.), Geschiedenis van de Nederlanden, Baarn 2001
(derde herziene druk - een door mij geraadpleegde
nieuwe oplage van die druk stamt uit 2005), 117-177:
Hoofdstuk 7, A.Th. van Deursen, De Republiek der
Zeven Verenigde Nederlanden (hierna: Van Deursen);
zie voor de benaming van de Republiek ook: Prof. Dr.
L.J. Rogier, Eenheid en scheiding. Geschiedenis der
Nederlanden 1477-1813, Utrecht/Antwerpen 1968,
tweede geheel bewerkte en van aanvullende teksten
voorziene druk (de eerste druk dateerde uit 1952)
(hierna: Rogier), 101.
9. Dr. Olaf van Nimwegen, De Republiek der Verenigde
Nederlanden als grote mogendheid. Buitenlandse
politiek en oorlogvoering in de eerste helft van
de achttiende eeuw en in het bijzonder tijdens de
Oostenrijkse Successieoorlog 11740-17481, Amsterdam
2002 (hierna: Van Nimwegen, Grote Mogendheid!, 30
- het gehele eerste hoofdstuk van dit boek, 11-35, is
gewijd aan de barrièresteden; zie ook bijvoorbeeld
Rogier, 155 en 158.
10. Olaf van Nimwegen, De Republiek der Verenigde
Nederlanden in oorlog met Frankrijk-, in: Met man en
macht. De militaire geschiedenis van Nederland 1550-
2000, red. dr. J.R. Bruijn en dr. C.B. Wels, Amsterdam
2003 (hierna: Van Nimwegen, Oorlog met Frankrijk], 72.
11. Rogier, 147.
12. De Britse historica Lisa Jardine ziet die Glorious
Revolution als "neither glorious, nor a revolution" (niet
glorieus, en ook geen revolutie): Lisa Jardine, Going
Dutch. How England plundered Hollands Glory, Londen,
2008, XV; zij beschouwt de expeditie van Willem lil als
een Nederlandse verovering van Engeland - dynastiek
van belang voor de Oranjes en buitenlandspolitiek
voor de Republiek; Nederlandse uitgave: Lisa Jardine,
Gedeelde weelde. Hoe de zeventiende-eeuwse cultuur
van de Lage Landen Engeland veroverde en veranderde,
Amsterdam, 2008.
13. Ronald Prud'homme van Reine, Rechterhand van
Nederland. Biografie van Michiel Adriaenszoon de Ruyter,
Amsterdam/Antwerpen, derde druk 1998 (eerste druk
1996), 346-347.
14. Bijvoorbeeld: Van Nimwegen, Grote mogendheid-,
O.J.A. Schwartz, 'Eene bijdrage tot Neerlands
krijgsgeschiedenis', in: De Militaire Spectator, jaargang
59, 1890, nummers 1 tot en met 7 (hierna: Schwartz);
de oude jaargangen van de Militaire Spectator staan
op de website van de tegenwoordige uitgever,
de Koninklijke Vereniging ter Beoefening van de
Krijgswetenschap [http://www.kvbk-cultureelerfgoed.
nl); David Ross wees mij hierop.
15. J.A. Folkers, Dagverhaal van het beleg van Bergen-
op-Zoom in 1747, uitgegeven door Mr. W. Bezemer,
Adjunct-archivaris van Rotterdam. Werken van
het Provinciaal Genootschap van Kunsten en
Wetenschappen in Noord-Brabant, Nieuwe reeks No.
5, 's-Hertogenbosch 1895 (hierna: Folkers); Johannes
Janssen, Kort en beknopt verhaal van 't gepasseerde
ten tyde van de overrompelinge der stad Bergen op den
Zoom, op den 16 september 1747. Als mede de detaille
van 't Guarnizoen, en de dispositie des daags te voren
gemaakt - in: De kerk van Bergen op den Zoom herstelt,
en ingewyd, ter navolginge der inwyinge van Jerusalems
yverig volbragten tempelbouw met vreugde en met
offerhande, ofte Leerrede gedaan ter inwyinge van de
kerk van Bergen op den Zoom, op den 15 October 1752.
Over Esra VI: 14-17 [enzovoort enzovoort, A.S.], Bergen
op Zoom en Rotterdam 1753 (tweede druk).
16. Folkers, 27.
17. Eggers, Beleg-, het Franse origineel is: (Jacob Eggers)
Journal du Siège de Bergopzoom, en MDCCXLVII. Redigé
par un Lieutenant-Colonel Ingénieur Volontaire de
LArmée des Assiégeans, Amsterdam Leipzig 1750
(hierna: Eggers, Journal],
18. Een kernachtig overzicht in: Van Nimwegen, Oorlog
met Frankrijk, 79-83, en Dr. 0. van Nimwegen,
'Dien fatalen dag'. Het beleg van Bergen op Zoom in
1747, Sector Archiefzaken, Bergen op Zoom 1997
(hierna: Van Nimwegen, Fatalen Dag), inleiding,
5-7 - overgenomen in Eggers, Beleg, 31-33;
29
De Waterschans 1 - 2009